Fiqh fanining kelib chiqishi va shakllanish tarixi

Fiqh – bu Islom huquqi bo‘lib, musulmon insonning ibodat, muomalat (ijtimoiy munosabatlar), oila va jamiyat hayotiga oid amaliy masalalarni shar’iy dalillar asosida tartibga soluvchi fandir. “Fiqh” so‘zi lug‘atda “chuqur anglash, tushunish” ma’nolarini bildiradi. Istilohiy ma’noda esa u shar’iy dalillar orqali amaliy hukmlarni bilish ilmi sifatida tariflanadi. Fiqh fani islomning dastlabki davridan boshlab shakllanib, bosqichma-bosqich rivojlangan.

Fiqhning paydo bo‘lishi (Payg‘ambar ﷺ davri)
Fiqh ilmining asoslari Rasululloh ﷺ davridayoq qurila boshlagan. Chunki musulmonlar ibodat (namoz, ro‘za, zakot, haj), muomala (savdo-sotiq, nikoh, meros) kabi masalalarda Payg‘ambar ﷺdan fatvo so‘rashar edi. U zot Qur’oni karim vahylariga tayangan holda hukm chiqarar va sahobalar bu hukmlarni o‘rganib, hayotga joriy etar edilar.

Bu davrning asosiy manbalari:
- Qur’on
- Sunnat (Hadis)

Bu davrda fiqh alohida ilm shaklida tasnif qilinmagan bo‘lsa-da, uning amaliy qoidalari shakllanib bordi.

Sahobalar davrida fiqhning kengayishi
Rasululloh ﷺ vafotidan so‘ng Islom hududi kengaydi va yangi muammolar yuzaga kela boshladi. Bu holat sahobalarni ijtihod qilishga undadi. Ular Qur’on va Sunnatga tayanib, zarurat tug‘ilganda qiyos (o‘xshatish orqali hukm chiqarish) usulini qo‘lladilar.

Bu davrning yirik faqih sahobalari:
- Abu Bakr Siddiq (r.a)
- Umar ibn Xattob (r.a)
- Ali ibn Abu Tolib (r.a)
- Ibn Abbos (r.a)
- Ibn Mas’ud (r.a)
- Zayd ibn Sobit (r.a)

Tobeinlar davrida fiqh maktablarining shakllanishi
Sahobalardan bilim olgan tobeinlar fiqhni tizimga sola boshladilar. Har bir yirik shahar o‘z fiqh maktabiga ega bo‘ldi:
- Madina maktabi – hadislarga ko‘proq tayanib hukm chiqaruvchi maktab (Imom Molik asoschisi).
- Iroq (Kufa) maktabi – ko‘proq ijtihod va qiyosga tayanadigan maktab (Ibn Mas’ud va undan keyin Abu Hanifa orqali rivojlandi).

Mujtahid imomlar va fiqh mazhablarining shakllanishi
VIII–IX asrlarda fiqh fani to‘liq tizimlashdi. Bu davrda asosiy islomiy mazhablar shakllandi:

Imom | Mazhab | Asosiy uslub
Imom Abu Hanifa | Hanafiya | Qiyos va ijtihodga katta ahamiyat
Imom Molik | Molikiya | Madina ahli amaliyotiga asoslanish
Imom Shofi’iy | Shofi’iya | Dalillarni tartibga solib, usulul-fiqhni yaratdi
Imom Ahmad ibn Hanbal | Hanbaliya | Hadislarga eng ko‘p e’tibor

Fiqh fani mustaqil ilm sifatida tasnif qilinishi
Imom Shofi’iy (vaf. 820 y) fiqh ilmini ikki qismga bo‘ldi:
1. Usulul-fiqh – hukm chiqarish usullari ilmi.
2. Furu’ul-fiqh – amaliy hukmlar ilmi.

Bu bilan fiqh ilmi nazariy va amaliy jihatdan to‘liq ilmiy asosga ega bo‘ldi.

Fiqhning keyingi davrdagi rivoji
Keyingi asrlarda fiqh keng tadqiq qilinib, sharh, hashiya va fatvo to‘plamlari yaratildi. Yirik faqihlar madhhablarni rivojlantirdilar, muhim manbalar yozildi: 
- “Al-Mabsut” (Saraxsiy)
- “Bidoyatul-Mujtahid” (Ibn Rushd)
- “Al-Hidoya” (Marg‘inoniy)
- “Al-Umm” (Shofi’iy)

Xulosa
Fiqh – Islom ummatining amaliy hayotini tartibga soluvchi asosiy ilm bo‘lib, u Qur’on va Sunnat asosida shakllanib, sahobalar, tobeinlar va buyuk mujtahid imomlar orqali mukammal ilmiy tizimga aylangan. Bugungi kunda ham fiqh musulmon jamiyatlarida hayotiy zarurat sifatida o‘qitilib, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy munosabatlarni boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi.

Anvarov Muhammadbobur

ta'lim muassasasi 2-kurs talabasi