Tafsir va ta'vil

Tafsir - lug'atda izohlamoq, bayon qilmoq bo‘lib, asosan Qurʼon oyatlarini sharhlash, tushuntirib berish, degan ma'noni bildiradi. Alloh taolo Furqon surasi 33-oyatida

وَلاَ يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلاَّ جِئْنَاكَ بالحق وَأَحْسَنَ تَفْسِيراً﴾.. أى بياناً وتفصيلاً﴿

“Ular senga biror masal keltirsalar, Biz, albatta, senga haqni va goʻzal sharhini keltirurmiz” yani yoritib, batafsil qilib.
Tafsir الفسر o’zagidan olingan bo’lib, u ochish, yoritib berish manosini bildiradi.

التفسير فى الاصطلاح
وعرَّفه الزركشى بأنه: "علم يُفهم به كتاب الله المُنَزَّل على نبيه محمد ﷺ وبيان معانيه، واستخراج أحكامه وحكمه".

Istelohda esa: Imom Zarkashiy shunday ta'rif berganlar: Tafsir- bu Alloh taolo Nabiysi Muhammad (s.a.v)ga nozil qilgan kitobini tushuntiradigan, ma'nolarini ochib beradigan, hukmlari va hikmatlarini chiqarib beradigan ilmdir.

Ta'vil esa arabcha أول . يأول . تاويل so‘zidan olingan bo‘lib, “qaytarmoq” "izohlamoq", "tushuntirmoq" “uzoq, maxfiy manosini chiqarmoq” manolarini bildiradi.

 التأويل: (في الاصطلاحة) صرف اللفظ عن معناه الظاهر إلى معنى آخر يحتمله لدليل. 

Ta‘vil :(istelohda) Biror belgi sababli so'zni zohiriy ma'nosidan boshqa mumkin bo'lgan ma'noga burishdir.
Mutaqaddim ulomolar Qur'on tafsiri va Qur'on ta'vili bir ma'noda deyishsa, Mutaaxxir ulomolar esa “Bu ikkisi orasida katta farq bor” deyishadi.

Alloma Suyutiy "Itqon fi ulumul quron" kitobida

التفسير : هو كشف معاني القرآن الظاهرة ، والتأويل ما استنبطه العلماء العارفون من المعاني الخفية والأسرار الربانية اللطيفة ، التي تحتملها الآية الكريمة » .

Tafsir: Qur’onning zohiriy ma’nolarini oshkor qilish bo‘lib, ta‘vil esa, ilmli ulamolar oyatdagi yashirin ma’nolar va nozik ilohiy sirlardan xulosa qilgan ma‘nolardir.

Xulosa qilsak: Tafsir - bu Alloh taolo murodining ma'nosiga ochiq dalolat qiladigan Qur'oni karimning zohiriy ma'nosidir.

Ta'vil esa oyati karimadan istinbot qilinadigan, tafakkur va chuqur o‘ylashga muhtoj bo‘linadigan maxfiy ma'nolar bo‘lib mufassir bir necha ma'noga ehtimol qiladigan oyatlarni chuqur o‘ylash va dalillar bilan bir manosini afzal ko‘radi. Ammo bu qat'iy ma'nosi shu deb hukm qilmaydi. Zero Alloh taolo Oli imron surasi 7- oyatida          

وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ

“Uning taʼvilini Allohdan boshqa hech kim bilmas” deb marhamat qiladi.

Qurʼon oyatlarini 1-bo‘lib tafsir qilgan zot Muhammad sollallohu alayhi va sallam bo‘lib, qur'on oyatlarini izohlab, bayon qilib berganlar va bu ilm sahobalarga, sahobalardan tobeʼinlarga meros qoldi. Sahobalar va tobeʼinlar asrida Tafsir ogʻzaki rivoyat va naql shaklida boʻlib, taʼlif qilib yozilmagan.

Suyutiy “Al-Itqon”da kitobida aytadi: “O‘nta sahoba o‘zlarining tafsirlari bilan mashhur edilar: To‘rt xalifa, Ibn Mas’ud, Ibn Abbos, Ubay ibn Ka’b, Zayd ibn Sobit, Abu Muso Al-Ash’ariy va Abdulloh ibn Zubayr (roziyallohu anhum).

Tobeinlardan mufassirlar ko'pchilik bo’lib ular orasida mashhur bo‘lgan kishilar uch tabaqaga bo‘lindi:
1- Makka mufassirlari.
2 - Madina mufassirlari.
3- Iroq ahli mufassirlari.

Makka ahli mufassirlari Abdulloh ibn Abbos (r.a)ning shogirtlari bo’lib Mujohid, Ato ibn Abu raboh, Ikrima, Tovus ibn Kayson, Said ibn Jubayr

Madina ahli mufassirlari - Muhammad ibn Kab, Abul Aliya ar-Rayohiy, Zayd ibn Aslam.

Iroq ahli mufassirlari kattalari - Hasan Basriy, Masruq ibn Ajda, Qatoda , Ato ibn Abu Muslim
Tafsirdan birinchi kitob yozgan shaxs - Abdumalik ibn Jurayjdir (8-asr).Undan keyin Muhammad ibn Jarir Tabariy, Yahyo ibn Salom, Abu Bakr Nisoburiy va boshqa mufassirlar tafsir yozishda shuhrat topdilar.

Oʻzbekiston hududidan chiqqan mufassir ulomolarimiz mashhurlari
1.Abu Mansur Moturidiy- "Ta‘vilot ahli sunna val-jamoa". U Qurʼon oyatlarini ahl assunna val jamoa nuqtai nazaridan tafsir qilgan.
2.Abu Lays Samarqandiy "Bahrul ulum" ( Tafsiri Samarqandiy)
3. Faxriddin Roziy - "Mafotih ulgʻayb" ("Gʻayb sirlarini ochuvchi"

MuhammadBilol Abduvohidov

“Hidoya” o'rta maxsus islom 
bilim yurti talabasi