Imom Termiziy rohimahulloh va u zotni Hadis ilmidagi oʻrni

Butun borliqni yaratib, shular ichidan insoniyatni oʻzining tavfiqi va hidoyatiga loyiq koʻrgan Alloh taologa bitmas – tuganmas hamdu sanolar boʻlsin. Oʻz ummatlariga Robbisi amri ila hikmatni oʻrgatgan Paygʻambarimiz Muhammad  Mustafo sollallohu alayhi  vasallamga  mukammal batamom salovotu salomlar boʻlsin.  U kishining suhbatlarida boʻlib, hadislarini va sunnatlarini Islom ummatlariga yetkazgan  sahobalariga Allohning roziligi boʻlsin. Ul zot sollallohu alayhi  vasallamning sunnatlarini va hadislarini toʻplash, oʻrganish va tadqiq etishda oʻz xizmatlarini ayamagan barcha imomlar, muhaddislar va ulamolarga Alloh taoloning behisob rahmati boʻlsin.

Avvalo yurtimizda hadis ilmiga berilayotgan etiborni qayd etish lozim bo‘ladi. Zero Turli mafkuraviy xurujlar avj olayotgan bugungi kunda yurtimizdan yetishib chiqqan alloma va mutafakkirlarimizning maʼnaviy merosini chuqur oʻrganish, ulardagi ezgu gʻoya va taʼlimotlarni xalqimizga yetkazish va shu asosda yoshlarda sogʻlom dunyoqarashni kuchaytirish, ularni azaliy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalash muhim vazifalardan hisoblanadi.

Prezidentimiz 2017 yil 19 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 72-sessiyasida soʻzlagan nutqida dolzarb mintaqaviy va global muammolar yechimi yuzasidan fikrlar bildirar ekan, jumladan, butun jahon jamoatchiligiga islom dinining asl insonparvarlik mohiyatini yetkazish, uni zoʻravonlik va qon toʻkish bilan tenglashtirmaslik zarurligi, Markaziy Osiyoning islom va jahon sivilizatsiyasiga bebaho hissa qoʻshgan koʻplab yorqin namoyandalari, jumladan Imom Buxoriy boy merosini asrab-avaylash va oʻrganish, odamlar, birinchi navbatda, yoshlarning ongu tafakkurini maʼrifat asosida tarbiyalash, yoshlarni zoʻravonlik gʻoyasi “virusi”dan himoya qilishni eng muhim vazifalar sifatida taʼkidlagan edi.

Yurtimizda barcha sohalar qatori diniy-maʼrifiy yoʻnalishda ham ulkan islohotlar, xususan, muqaddas islom dinini oʻrganish, ajdodlar merosini qayta tiklash va ularni kelajak avlodlarga asl holicha yetkazish boʻyicha keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, Prezidentimiz tashabbuslari bilan buyuk ajdodlarga munosib vorislarni tayyorlash maqsadida yurtimizda diniy taʼlim tizimini takomillashtirishga alohida eʼtibor qaratilmoqda.

Hadis ilmi, Islom dinining muhim poydevorlaridan biri bo‘lib, Muhammad (s.a.v.) ning so‘zlari, amallari va taqrirlari hamda sifatlarini o‘rganadi.

Yurtimizdan yetishib chiqqan buyuk muhaddislar Imom Dorimiy, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Abdulloh ibn Muborak, Ibn Hibbon, Haysam ibn Kulayb Shoshiy, Abu Bakr Ahmad ibn Muhammad Barokotiy, Ibrohim ibn Maʼqil Nasafiy va Abd ibn Humayd Keshiylar tomonidan hadis maktablariga asos solingan boʻlib, ushbu ilmu maʼrifat va ziyo maskanlari hadis ilmi rivoji hamda dunyo ilm-fan taraqqiyotida oʻchmas iz qoldirgan. Jumladan: Abu Isa Muhammad ibn Isa Termiziy (rahmatullohi alayh) hadis ilmida o‘zining betakror hissasi bilan ajralib turadi. Uning asarlari, hadislarga bo‘lgan yondashuvni va ularning amaliy hayotdagi o‘rnini yanada chuqurroq o‘rganishga imkon beradi.

Termiziy Hayoti va Ijodiy Faoliyati

Termiziy 824-yilda Termiz shahrida tug‘ilgan. Uning hayoti va faoliyati hadis ilmida katta ahamiyatga ega. O‘z davrida ko‘plab ilmiy safarlarni amalga oshirib, Makkai Mukarrama, Madinai Munavvara, Buxoro, Nishopur va boshqa shaharlarni ziyorat qilgan. Bu safarlar davomida u o‘zidan oldin yashagan hadis olimlari bilan uchrashdi va ulardan ilm oldi.

Uning ta'lim olgan ustozlari orasida Ahmad ibn Hanbal, Buxoriy va Muslim kabi mashhur hadis olimlari bo‘lib, ular Termiziyga hadis ilmining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rgatgan. Termiziy, o‘z asarlarida nafaqat hadislarni yig‘ish, balki ularning tafsiri va baholanishi bilan ham shug‘ullangan.

Hadislar Tahriri va Tasnifi

Termiziy, o‘zining eng mashhur asari "Sunan at-Termizi" ni tasnif etgan. Ushbu asar, hadislarni tahlil qilish va tasniflash jarayonida Termiziy tomonidan qo‘llaniladigan ilg‘or usullarni o‘z ichiga oladi. Asar, 3,956 ta hadisni o‘z ichiga oladi va bu hadislarga baho berishda Termiziy o‘zining maxsus mezonlarini ham ishlab chiqqan.

"Sunan at-Termizi" da hadislarga qo‘yilgan baholar quyidagilardan iborat:

• Sahih: Isbotlangan, ishonchli.
• Hasan: Yaxshi sifatli, lekin ba'zi zaifliklar mavjud.
• Da'if: Zaif, ishonchsiz hadislar.
• Mursal: Isnod zanjirida muammolar mavjud.

Bu tasniflar, Termiziyning hadis ilmiga qo‘shgan muhim hissasi sifatida tan olinadi. Uning uslubi va metodologiyasi, hadis ilmida yanada chuqurroq o‘rganishga imkon beradi.

Hadis Ilmidagi O'rni

Termiziy, hadislarni qabul qilishda ehtiyotkorlik bilan yondashgan. U hadislarni nafaqat matnlariga qarab, balki ularning isnodlarini (zanjirlarini) ham tahlil qilgan. Bu jarayon, hadislarning amaliy hayotda qanday qo‘llanilishi kerakligini ko‘rsatadi.

Termiziy, hadislarining har birini tahlil qilib, ularning sahihligini isbotlashga harakat qilgan. U, ko‘plab hadislarni qo‘shma ravishda baholagan va bu orqali o‘zining ilmiy qarashlarini bayon etgan. Bu jarayon, keyingi avlod hadis olimlari uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.

Termiziy va Usuliyotchilar

Termiziy hadis ilmining usuliyotchisi sifatida ham tanilgan. U hadislarni qabul qilish va baholashda ko‘plab qoidalarni ishlab chiqqan. "Sunan at-Termizi" asarida Termiziy, har bir hadisning isnodini (qabul qilish zanjirini) e'tiborga olib, ishonchli ravishda keltirgan. Bu, keyingi hadis olimlari uchun muhim namuna bo‘lib xizmat qilgan.

U, o‘z asarida hadislarning matnini va sanadini (zanjirini) keltirib, ularning mohiyatini yanada chuqurroq o‘rganishga imkon bergan. Termiziy, hadislarni baholashda qaysi shartlarni qo‘yganini ham ko‘rsatgan. Masalan:

• Isnodni tasdiqlovchi shaxslar orasida ishonchli va bilimli odamlar bo‘lishi kerak.
• Isnod zanjirida hech qanday uzilish yoki mantiqiy ziddiyat bo‘lmasligi kerak.

Termiziy va Zamondoshlari

Termiziy, o‘z davrida yashagan boshqa hadis olimlari bilan solishtirganda, ularning yondashuvlari va metodologiyasida o‘ziga xos jihatlarni keltirib o‘tgan. Misol uchun, Buxoriy va Muslim kabi boshqa mashhur hadis olimlari, o‘z asarlarida hadislarga ko‘proq e'tibor berishgan, ammo Termiziy ulardan farqli o‘laroq, hadislarning amaliy jihatlariga ham katta ahamiyat bergan.

U, shuningdek, zamondoshlarining fikrlarini tanqid qilib, o‘z yondashuvini taklif qilgan. Bu, uning ilmiy faoliyatini yanada boyitadi va hadis ilmida muhim rol o‘ynaydi.

Hadis Ilmida Termiziyning Qolgan Ta'siri

Termiziyning ta'siri nafaqat o‘z zamonida, balki keyingi asrlarda ham davom etgan. U o‘zidan keyingi hadis olimlariga, ayniqsa, usuliyotchilariga va mutaxassislarga kuchli ta'sir ko‘rsatgan. Uning uslubiy yondashuvlari, keyinchalik hadis ilmi va tafsir ilmida ko‘plab izlanishlar uchun asos bo‘lib xizmat qilgan.

Termiziy Asarlarining Ahmiyati

Termiziy faqat "Sunan at-Termizi" bilan cheklanmaydi. U ko‘plab boshqa asarlarni ham yaratgan, masalan:

• "Ilal al-Hadis": Bu asarda Termiziy, hadislarning ishonchliligi va sanadini tahlil qiladi.
• "Sharh as-Sunan": Hadislarning tafsiri va sharhi bo‘lib, Termiziyning ilmiy yondashuvini namoyish etadi.

Bu asarlar, Termiziyning hadis ilmidagi yuksak maqomini yanada mustahkamladi.

Termiziyning Yondashuvi va Metodologiyasi

Termiziy, hadislarni yig‘ishda va baholashda qator metodologik qoidalarga amal qilgan. U, avvalo, hadislarning isnodini, ya'ni ularni etkazib beruvchi shaxslarni diqqat bilan tekshirdi. Shuningdek, Termiziy o‘z asarida hadislarning ma'no va kontekstini ham e'tiborga olgan, bu esa hadislarning amaliyotda qanday qo‘llanilishini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi.

Xulosa

Termiziy, hadis ilmida o‘zining betakror hissasi bilan ajralib turadi. Uning "Sunan at-Termizi" asari, hadis ilmining eng muhim manbalaridan biri sifatida tan olinadi. Termiziy, hadislarni yig‘ish, tasniflash va baholash jarayonlarida o‘zining ilg‘or yondashuvlari bilan, hadis ilmida o‘z o‘rnini mustahkamladi. Bugungi kunda ham uning ilmiy merosi musulmonlarning diniy hayotida va ilm-fanida davom etmoqda.

Qo'shimcha Fikrlar

1. Ustozlari va Ta'lim: Termiziy, hadis ilmining asoschilaridan bo‘lgan Ahmad ibn Hanbal, Al-Buxoriy va Muslim kabi olimlardan ta'lim olgan. Ular bilan o‘zaro fikr almashgan va o‘z yondashuvini rivojlantirgan.
2. Shogirdlari: Termiziy, ko‘plab shogirdlar yetishtirdi, ular orasida Abu Dovud va Naso'i kabi mashhur hadis olimlari ham bor.
3. Ilmiy Meros: Termiziy asarlari, hadis ilmida muhim manba bo‘lib, keyingi avlodlarga ilmiy asoslarni yetkazishda muhim rol o‘ynaydi. Uning yondashuvlari, musulmonlar orasida dinni o‘rganishda chuqur o‘zgarishlar keltirib chiqardi.
4. Tahlil Usullari: Termiziy, hadislarni baholashda foydalanadigan tahlil usullari hozirgi kunda ham ko‘plab olimlar foydalaniladigan usullar sanaladi.

Aqilxanov Saidolim

“Hidoya” o'rta maxsus islom
ta'lim muassasasi o'qituvchisi