IMOM DORIMIYNING ILMIY MEROSI VA HADIS ILMIDAGI O’RNI
Islom dini tarixida hadis ilmi bilan shug‘ullangan va o‘z hissasini qo‘shgan ulug‘ muhaddislar qatorida Imom Dorimiy (Abu Muhammad Abdulloh ibn Abdurahmon ad-Dorimiy) alohida o‘rin tutadi. U hijriy 181 (milodiy 797) yilda Samarqandda tavallud topgan va hijriy 255 (milodiy 869) yilda olamdan o‘tgan. Imom Dorimiy o‘zining hadis ilmi bo‘yicha yozgan asarlari va ta’limoti bilan islom ilmlarining rivojlanishida muhim o‘rin tutgan. Uning ilmiy merosi bugungi kunda ham musulmon olimlari va talabalar tomonidan keng o‘rganilmoqda.
Imom Dorimiy ilm talabida o‘z zamonasining yetakchi shaharlari bo‘lgan Hijoz, Iroq, Shom va Misrga ilmiy safarlar qilgan. Bu sayohatlar davomida u o‘sha davrning eng mashhur muhaddislari bilan ilmiy aloqalar o‘rnatgan. Ustozlari orasida mashhur Imom Ahmad ibn Hanbal, Ishoq ibn Roho‘yah, Yahyo ibn Ma’in va boshqa ko‘plab ulug‘ olimlar bor edi. Ushbu ustozlar Imom Dorimiyni hadis ilmining eng chuqur va to‘g‘ri manbalaridan o‘rganishga yo‘naltirishgan.
Dorimiyning ilmiy safarlari davomida nafaqat hadis ilmini o‘rgandi, balki bu ilmni kengaytirishga va jamiyat orasida tarqatishga katta e’tibor qaratdi. Uning shogirdlari ham bu jarayonda katta rol o‘ynagan, ular orqali hadis ilmi Dorimiyning bilimidan ko‘pchilikka yetib borgan.
Imom Dorimiyning eng mashhur asari bu "Sunan ad-Dorimiy" hisoblanadi. Bu hadis to‘plami islom axloqi, ibodatlari va muomala qoidalarini o‘z ichiga olgan muhim manbalardan biridir. "Sunan ad-Dorimiy" nafaqat hadis ilmi bo‘yicha katta manba bo‘lib, balki islom huquqi va axloqi bo‘yicha ham ko‘plab dalillarni o‘zida jamlagan.
Bu asar Muhammad (s.a.v.) hayotidan olingan hadislar orqali musulmonlarga qanday qilib to‘g‘ri yashash va Alloh yo‘lida qanday amallarni bajarish kerakligi haqida ko‘rsatmalar beradi. Imom Dorimiy hadislarni to‘plashda nihoyatda ehtiyotkorlik bilan ish tutgan, har bir hadisning ishonchliligini va uni rivoyat qilgan shaxslarning ishonchli ekanligini tekshirgan.
"Sunan ad-Dorimiy" yetti asosiy hadis kitobidan biri hisoblanmasa-da, u hadis ilmining muhim manbalaridan biri sifatida keng tarqalgan. Asar o‘z davrida ham, hozirgi kunda ham ilmiy doiralarda katta e’tibor va qimmatga ega.
Imom Dorimiyning hadis ilmidagi asosiy hissasi uning hadislarni to‘plash, tasniflash va ularga ilmiy jihatdan yondashish usulida ko‘rinadi. U hadislarni ularning ishonchliligiga ko‘ra tasniflagan, va zaif hadislarni ishonchli hadislar bilan bir qatorda kiritgan, bu esa keyinchalik bu hadislarni o‘rganish va tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Imom Dorimiy hadislarni nafaqat to‘plash bilan cheklanmagan, balki ularni to‘g‘ri talqin qilish, musulmonlar orasida to‘g‘ri tushuncha berishga katta e’tibor qaratgan. Hadis ilmining asosiy printsiplariga qat’iy rioya qilib, u hadis ilmida haqiqatni saqlashga va noto‘g‘ri tushunchalarga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qilgan.
Imom Dorimiyning hadis ilmiga qo‘shgan hissasi nafaqat u yashagan davrda, balki keyingi asrlarda ham katta ahamiyat kasb etgan. Uning izdoshlari va shogirdlari o‘z zamonasining yetakchi muhaddislari bo‘lib yetishgan. Uning ta’limotlari va yozgan asarlari islom dunyosida hadis ilmi bilan shug‘ullanadigan ko‘plab olimlar uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qilgan.
Imom Dorimiyning maktabi va metodologiyasi hadis ilmida o‘ziga xos tarzda shakllangan bo‘lib, bu ilmiy yondashuvning bugungi kungacha davom etayotganligini ko‘rish mumkin. Uning asarlaridan nafaqat islom olimlari, balki oddiy musulmonlar ham o‘z hayotiga ta’sirli saboqlar olishadi.
Imom Dorimiy o‘zining ilmiy merosi bilan hadis ilmining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan ulug‘ muhaddislardan biridir. Uning yozgan asarlari va o‘rgatgan ilmiy metodi bugungi kunda ham musulmonlar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qilmoqda. U islom ilmlari tarixida buyuk olim va ishonchli muhaddis sifatida abadiy iz qoldirdi. Hadis ilmidagi roli va o‘rnini chuqur o‘rganish, bugungi islom olimlari va talabalari uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib qolmoqda.
Nasritdinov Rivojiddin
