Hadisning to‘planish bosqichi
Hadis ilmi – Islom dinining ikkinchi manbai bo‘lgan hadislarni o‘rganish, to‘plash va tasnif qilish bilan shug‘ullanuvchi ulug‘ bir fan. U Payg‘ambarimiz Muhammad sallallohu alayhi vasallamning so‘zlari, amallari, tasdiqlari va xulqlarini o‘rganib, ularni ishonchli tarzda avlodlarga yetkazish uchun asos bo‘ladi. Ushbu ilmning rivojlanish bosqichlari tarixi islomiy merosning muhim qismi hisoblanadi.
Hadislar dastlab og‘zaki ravishda yetkazilgan. Payg‘ambarimiz (s.a.v.) zamonlarida hadislarni yozib olish ommaviy bo‘lmagan, chunki u zamonlarda Qur'onni to‘liq yozib olish va uni asrash ustuvor vazifa edi. Shu bilan birga, ba'zi sahobalar, jumladan, Abdulloh ibn Amr ibn Oss (r.a.), hadislarni yozib borar edilar. Ularning yozuvlari "Sahifa Sodiqa" deb atalgan.
Payg‘ambarimiz (s.a.v.) vafotidan so‘ng, hadislarni saqlash va avlodlarga yetkazish sahobalarning asosiy mas'uliyatlaridan biriga aylandi. Ular hadislarni o‘z yodida saqlash, to‘g‘ri o‘rganish va o‘rgatishda ehtiyotkor bo‘lishgan. Misol uchun, Abu Hurayra (r.a.) eng ko‘p hadis rivoyat qilgan sahobalardan biri bo‘lib, u minglab hadislarni avlodlarga yetkazgan.
Sahobalardan keyingi avlod – tobeinlar – hadislarni tizimli ravishda o‘rganishni davom ettirdilar. Bu davrda hadislar og‘zaki ravishda saqlansa ham, yozuv orqali to‘plash jarayoni ham asta-sekin boshlandi. Tobeinlar hadislarni faqat ishonchli va rostgo‘y kishilardan olishga alohida e'tibor berishgan.
Hijriy ikkinchi asrda hadislarni rasmiy ravishda yozib olish ishlari boshlangan. Bu jarayon xalifa Umar ibn Abdulaziz (rahimahulloh) davrida kuchaygan. U hadislarni yozib olishni davlat darajasida tashkil etgan va bu bilan hadislarni yo‘qolishdan asragan.
Misol sifatida Muhammad ibn Muslim az-Zuhri (rahimahulloh) hadislarni to‘plash va tasnif qilishda birinchi olimlardan biri sifatida tanilgan. Bu bosqichda hadislar turli mavzularga ajratilib, sahobalar va tobeinlarning isnodlari bilan birga yozib olinardi.
Ushbu bosqichda hadislar kitoblarga jamlanib, mavzularga ko‘ra tasnif qilindi. Bu bosqichda quyidagi buyuk olimlar faoliyat ko‘rsatgan:
- Imom Buxoriy (rahimahulloh): Uning "Sahih al-Buxoriy" kitobi eng ishonchli hadis to‘plami hisoblanadi.
- Imom Muslim (rahimahulloh): "Sahih Muslim" kitobi ham ishonchliligi jihatidan yuqori darajada.
- Imom Abu Dovud, Termiziy, Nasoiy va Ibn Moja: Ularning kitoblari "Kutubus-Sitta" nomi bilan mashhur bo‘lib, hadis ilmining eng muhim manbalaridir.
Hadislarni to‘plash va tasnif qilish jarayonlari davomida hadis ilmi yanada rivojlandi. Olimlar hadislarning ishonchliligini tekshirish uchun maxsus qoidalar ishlab chiqdilar. Ushbu qoidalar hadis ilmi bo‘yicha ilmiy sohaning mustahkamlanishiga asos bo‘ldi. Hadislarni sahih, zaif va mavzu’ kabi turlarga ajratish shu davrda shakllandi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, hadisning to‘planish bosqichi Islom tarixi va ilmiy merosining asosiy qismi hisoblanadi. Bu jarayon davomida olimlar o‘z hayotlarini hadislarni saqlash, o‘rganish va tasnif qilishga bag‘ishladilar. Bugungi kunda hadislar insoniyatga diniy yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishda hamda axloqiy qadriyatlarni saqlab qolishda muhim o‘rin tutadi.
Aqilxanov Saidolimxon
ta'lim muassasasi o'qituvchisi
