Hadis ilmining Movarounnahrga kirib kelishi
Movarounnahr – tarixiy islom madaniyatining yuksak cho‘qqilaridan biri hisoblanadi. Bu mintaqa o‘zining ilmiy, diniy va madaniy merosi bilan islom olamida alohida o‘rin tutadi. Hadis ilmi Movarounnahrda islom dini yoyilishi bilan bir vaqtda shakllana boshlagan va keyinchalik ushbu yurt ulug‘ muhaddislarni yetishtirib, bu sohaning rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shgan. Quyida hadis ilmining Movarounnahrga kirib kelishi va rivojlanish jarayoni haqida so‘z yuritamiz.
Movarounnahr hududiga islom dini VII asrning oxirlari va VIII asr boshlarida, xalifa Usmon ibn Affon (r.a.) va keyinchalik Umaaviylar davrida kirib kelgan. Islom dini bilan birga hadis ilmi ham o‘zaro uzviy bog‘liq tarzda tarqala boshladi. Arab qo‘shinlari Movarounnahrga yetib kelganidan so‘ng, bu yerda mahalliy aholining islomni qabul qilishi va uni o‘rganishga qiziqishi ortib bordi.
Movarounnahrda ilm-fanning rivoji qadimdan yuqori bo‘lgan. Samarqand, Buxoro, Marv va Termiz kabi shaharlarda islomdan avval ham ilmiy muhit rivojlangan edi. Bu shaharlarda islom dini va hadis ilmi tezda ildiz otdi. Dastlab, hadis ilmi asosan og‘zaki tarzda uzatilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan yozma manbalarga asoslanib rivojlanishni boshladi.
Hadis ilmi musulmonlar uchun Qur’oni karimdan keyin eng muhim diniy ilm hisoblanadi. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning so‘zlari, amallari va tasdiqlari (ya'ni hadislar) islomning ikkinchi manbai sifatida Movarounnahr musulmonlari orasida katta e’tibor qozongan. Shu yerda yashab, faoliyat olib borgan ulamolar hadislarni yig‘ish, o‘rganish va ularga sharhlar yozishda katta xizmat qilganlar.
Movarounnahr hadis ilmi sohasida yuksak darajaga yetgan olimlarni yetishtirdi. Ularning eng mashhuri Imom al-Buxoriy bo‘lib, u "Al-Jome’ as-Sahih" asari orqali hadis ilmini yuqori cho‘qqiga olib chiqqan. Bu kitob islom dunyosida Qur’ondan keyingi eng ishonchli manba sifatida tan olingan. Shuningdek, Imom Termiziy ham hadis ilmi rivojida alohida o‘rin egallaydi. Uning "Al-Jome’ as-Sunan" asari ham hadis ilmida asosiy manbalardan biri sifatida tan olingan.
Movarounnahrda hadis ilmining rivojlanishi musulmon olimlari orasida ilmiy munozaralar va yozma an’analarning shakllanishiga olib keldi. Madrasalar va ilmiy markazlar hadis ilmini o‘rgatishning asosiy maskanlari bo‘lib xizmat qilgan. Bu yerda hadislarni to‘plash, ishonchli raviylarni aniqlash va ularga sharh yozish ishlari olib borildi.
Aqilxanov Saidolimxon
ta'lim muassasasi o'qituvchisi
