Имом Зайлаъий роҳимаҳуллоҳ

Жамолиддин Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Юсуф ибн Муҳаммад аз-Зайлаъий — машҳур ҳанафий мазҳабига мансуб бўлган фақиҳ, муҳаддис ва тарихчи олим. У фиқҳ ва ҳадис илмидаги асарлари билан машҳур бўлиб, унинг энг муҳим асари — “Насб ар-роя ли аҳодис ал-ҳидоя”. Бу асар Имом Марғинонийнинг “Ҳидоя” китобида келтирилган ҳадисларни текшириш, уларнинг манбасини аниқлаш ва ҳукмини баён қилиш учун ёзилган

Илмий фаолияти ва асосий асарлари:

1. Насб ар-роя ли аҳодис ал-ҳидоя

Бу китоб унинг энг машҳур асари бўлиб, у ерда “Ҳидоя”да келтирилган ҳадисларнинг манбалари, ҳукмлари ва ишончлилигига доир маълумотлар берилган.

Имом Зайлаъий ҳар бир ҳадисни қайси манбада учрашини кўрсатган. Бухорий, Муслим, Сунан Абу Довуд, Тирмизий, Насаий ва Ибн Можа каби китоблардан ҳадисларни келтирган.

Ҳадиснинг соҳиҳ (ишончли), заиф (кўнгилсиз) ёки мавзуъ (уйлободилган) эканлиги ҳақида ҳам маълумот беради.

Агар бир ҳадиснинг бир нечта ривояти бўлса, у ривоятлар ўртасидаги фарқни тушунтириб берган. Имом Зайлаъий ҳадисларнинг маъносини изоҳлаб, унинг фиқҳий ҳукмларига таъсирини кўрсатган.

2. Ат-табийн ли аҳодис ал-ҳидоя

Бу китоб “Насб ар-роя”нинг ихчам кўриниши бўлиб, унда ҳадисларнинг қисқа таҳлили келтирилган.

Зайлаъийнинг илмий ўрни

Имом Зайлаъий — ўз даврининг энг машҳур ҳадис мутахассисларидан бири. У фақат ҳадисларни ривоят қилиш билан чекланмай, балки уларнинг санадларини текширган ва уларнинг ишончлилигига баҳо берган.

У ҳанафий мазҳабининг фиқҳий асосларини кучайтиришга катта ҳисса қўшган. У ҳадисларнинг манбаси, асллиги ва ишончлилиги ҳақида аниқ далиллар келтирган.

Унинг илмий фаолияти фақат ҳанафийлар учун эмас, балки барча мазҳаблар олимлари учун манба бўлган. Зеро, бошқа мазҳаблар олимлари ҳам унинг китобларини таҳлил ва баҳсларда фойдаланган.

У ҳадис илмида мукаммал усулни жорий этган, бу услуб ҳозиргача исломий фиқҳ мактабларида ва университетларда ўқитилади.

У жуда кўп ҳадисларни санадлари билан бирга келтирган.

Ҳадисларни текширишда у ҳанафий мазҳаб фиқҳий далилларини кучайтирган, шу сабабли бошқа мазҳаб олимлари ҳам бу китобни таҳлил қилишган.

Олимлар унинг ҳақида нима дейишган?

Ибн Ҳажар ал-Асқалоний: У “Ад-дурар ал-камийна” китобида шундай деган:

"Имом Зайлаъий ҳадис илмида ўз даврининг энг етук уламоларидан бири бўлиб, у ҳадисларнинг санадларини жуда мукаммал тарзда текшириб чиққан".

Ибн Қутлубуғо: У Зайлаъийнинг китоби ҳақида шундай деган: "Зайлаъийнинг “Насб ар-роя” китоби ҳадислар тўғрисидаги энг буюк ва аниқ манбалардандир. Унда ҳадисларнинг ишончлилик даражаси, турли санадлар ва уларнинг мукаммал таҳлили келтирилган".

Имом Зайлаъий ҳижрий 762 йили вафот этган. Унинг вафотидан кейин ҳам илмий мероси қолган китоблар орқали бугунги кунгача сақланиб қолган.

Илмий мероси: Унинг “Насб ар-роя” китобидан нафақат ҳанафий уламолар, балки шафий, моликий ва ҳанбалий уламолар ҳам фойдаланишган. Унинг китоблари ҳозирги кунда ҳам Исломий университетларда ўқув қўлланма сифатида фойдаланилади

Имом Зайлаъий ҳанафий мазҳабининг йирик муҳаддиси ва фақиҳ олимидир. Унинг “Насб ар-роя” асари ҳадис илмининг энг муҳим асарларидан бири бўлиб, у ерда ҳадисларнинг манбаси, ишончлилиги ва унинг фиқҳий ҳукмларга таъсири кўрсатилган. У ҳанафий мазҳаби ҳукмларини ҳадислар билан қўллаб-қувватлаган.

Имом Зайлаъий фақат ҳанафий мазҳаб учун эмас, балки бошқа мазҳаблар уламолари учун ҳам манба бўлган. Унинг асарлари ҳозирда ҳам долзарб ва муҳим манба ҳисобланади. Унинг исми ҳалигача илмий баҳслар ва таҳлиллар давомида тилга олинади.

Исмаилов Акрамхон

таълим муассасаси ўқитувчиси