Мантиқ илмининг аҳамияти
Ислом мантиқ илми уламолари мантиқ илмига “Маълум нарсадан номаълум нарсани фаҳмлаш учун восита бўлган илм” (Қутбиддин ар-Розий, "Шарҳ аш-Шамсийя", 10-бет) “Унинг қоидаларига амал этилганида ақлни хатога тушишдан ҳимоя қиладиган илм” ("Ат-Таърифот", "Ал-Мантиқ" бўлими; Али ибн Умар ал-Қазвиний, 3-бет); “Инсонни тўғри фикрни нотўғрисидан ажрата оладиган қоидаларга эга қиладиган олат илми” (Али Садад, "Мeзoн ал-Уқул", 6-бет) деган таърифларни беришган.
Мантиқ илми – xатога йўл қўйиш мумкин бўлган барча ҳолатларда фикрлаш қобилиятини тўғри йўлга йўналтириш имкониятларини ўз ичига оладиган санъат, ақл билан топилиши ва юзага чиқарилиши мумкин бўлган ҳар қандай маълумотда инсонни хатодан ҳимоя қилишниўргатувчи бир техникадир.
Тил ўрганишга нисбатан ана шу тилни грамматикасини билиш нақадар муҳим бўлса, ақлга нисбатан мантиқ илмининг вазифаси ҳам шундайдир. Грамматика суҳбатлашиш ёки таржима қилишда хатога тушиш мумкин бўлган вазиятлардан ҳимоя қилгани каби, мантиқ илми мавҳум ва умумий тушунчаларни фаҳмлашда ақлнинг хатога йўл қўймаслигини таъминлайди ва бунга оид қоидаларни белгилайди. (Фаробий, "Ат-Тавтия", 55-бет).
Мантиқ илмига – ҳам илм, ҳам олат (восита, амалий) сифатида қаралган. Шунинг учун мантиқилми назарий-амалий бўлиш хусусиятига эга.
Назарий томони билан мантиқий фикрлаш деб аталган фикрлаш шаклини аниқлайди ва бу жиҳатибилан илм ҳисобланади. Амалий томони билан эса ушбу илмнинг қўлланилишини, яъни ақл ишлатиш ва мантиқий фикрлашнинг тўғрилигини таъминловчи қоидаларни ишлаб чиқиш методларини амалга оширади ва бу жиҳати билан эса санъат эканини тасдиқлайди.
Мантиқ илмининг олат (восита, амалий) томони муҳим бўлгани сабабли кўплаб ислом уламолари ушбу соҳада ёзганлар ва асарларига"Илмул-Мeъзон, Фаннул-Мeъзон, Лисонул-Мeъзон, Мeъзонул-Уқул, Мeъёрул-Илм, Мифтаҳул-Фунун, Ал-Қистосул-Мустақим" каби ақлга алоқадорномларни берганлар.
Исломий мантиқ илми уламоларини баҳсқилган масалалардан бири “Мантиқ илми фалсафа илмининг бир воситасими ёки унинг бир қисмими” эканлиги борасидадир. Бу мавзудаги баҳслар аввалги даврларда ҳам олиб борилган.
Афлотундан таъсирланганлар мантиқ илмини фалсафанинг бир қисми ҳамда фалсафанинг ўрганиш учун восита илм, Арастудан (Аристотел) таъсирланганлар эса фақат фалсафанинг ўрганиш учун восита илм, Суқрот (Буқрот) мактаби тарафдорлари эса фалсафанинг бир қисми сифатида қабул қилишган эди.
Ислом мантиқ уламолари орасида ушбу уч қарашнинг ҳам тарафдорлари мавжуд бўлиши билан бирга, вақт ўтиши билан мантиқнинг бошқа фанлар учун восита эканлиги ҳақидаги тушунча кенг тарқалган ва ҳатто унинг восита илми сифатида таърифланганлиги мантиқ илми китобларидаги таърифларда алоҳида таъкидланган.(Масалан, қаранг: “Ат-Таърифот”, “Ал-Мантиқ” бўлими; Таҳонавий, И, 34-бет; Ғаззолий, “Мeъёрул-илм", 59-бет; “Кашфуз-зунун”, II, 1862-бет; Измирлик Исмоил Ҳаққий, “Мeъёруль-улум”, 8-бет).
Мантиқ илми белгиланган қоидаларга амал қилинганида ақлни фикр юритишда хатога йўл қўйишдан ҳимоя қилишни, инсонга тўғри фикр билан нотўғри ва асоссиз фикрни бир-биридан ажратиш қобилиятини беришни мақсад қилади.(Мулла Фанорий, 3-бет; Измирлик Исмоил Ҳаққий, “Фалсафа дарслари”, 39-бет).
Натижада, мантиқ илми “тўғри ва соғлом фикр юритиш”да ўзининг қоидалари ва қонунлари билан йўл кўрсатувчи илм ҳисобланади. “Тўғри ва соғломфикр юритиш” эса барча фанлар учун зарур бўлган асосий жиҳатлардандир. Шунинг учун фанларни ўрганиш тақсимотида мантиқ илми энг аввалги ўринлардан бирида туради, ҳатто «илмларни илми» деб ҳам аташган.
Маҳмудов Калимуллоҳ
таълим муассасаси ўқитувчиси
