Shamsiddin Muhammad ibn Abdulloh at-Tumurtoshiy
Shamsiddin Muhammad ibn Abdulloh at-Tumurtoshiy hanafiy (vafot sanasi hijriy 1006, milodiy 1598) – mashhur hanafiy faqihi, huquqshunos va mufti bo‘lib, u o‘z zamonasida fiqhiy ilmda muhim o‘rin tutgan. Uning ilmiy merosi asosan hanafiy fiqhiga oid bo‘lib, huquqiy masalalarni aniq va tartibli shaklda bayon etgani bilan mashhurdir.
Shamsiddin at-Tumurtoshiyning tug‘ilgan yili va joyi haqida aniq ma’lumotlar mavjud emas, ammo u Usmoniylar davrida yashagan va o‘z davrining yetuk hanafiy faqihlaridan biri bo‘lgan. U ilmiy faoliyatini hanafiy fiqhini o‘rganish va targ‘ib qilishga bag‘ishlagan. Ayniqsa, uning fiqhiy hukmlarni tizimli ravishda bayon etish uslubi keyingi avlod fiqhshunoslariga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Uning zamondoshlari orasida fiqh va fatvo berish borasida katta obro‘ga ega bo‘lgani haqida manbalar xabar beradi. Uning asarlari fiqhiy hukmlar va huquqiy masalalarni tartib bilan taqdim etish uslubi bilan ajralib turadi.
Shamsiddin at-Tumurtoshiy bir nechta muhim fiqhiy asarlar muallifi bo‘lib, ularning aksariyati hanafiy mazhabining asosiy manbalaridan biri sifatida e’tirof etilgan. Quyida uning eng mashhur asarlari keltirilgan:
1. "Tanqih al-Hamidiyya" (تنقيح الحامدية)
Bu asar hanafiy fiqhiga oid muhim kitoblardan biri bo‘lib, unda fiqhiy hukmlar tartibli va mantiqiy shaklda bayon etilgan. Kitobda hanafiy fiqhining asosiy manbalari va ularning asoslanishiga oid masalalar ko‘rib chiqilgan.
2. "Majma‘ al-Bihār fī Sharḥ Multaqā al-Abḥur" (مجمع البحار في شرح ملتقى الأبحر)
Bu kitob hanafiy fiqhining mashhur manbalaridan biri hisoblangan "Multaqa al-Abhur" asarining sharhi bo‘lib, unda fiqhiy masalalar chuqur yoritilgan va izohlab berilgan. Bu asar hanafiy huquqshunoslari orasida keng qo‘llanilgan.
3. "Al-Wādih fī al-Fatāwā" (الواضح في الفتاوى)
Bu asar muallifning fiqhiy fatvolarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, unda turli mavzulardagi huquqiy masalalar tahlil qilingan. Asarda ibodat, muomala, nikoh, jinoyat huquqi va boshqa fiqhiy sohalarga oid savollarga javoblar berilgan.
Tumurtoshiy hanafiy fiqhini chuqur tadqiq etgan va uning asoslarini mustahkamlagan olimlardan biri bo‘lgan.
Uning asarlari hanafiy mazhabining keyingi avlod ulamolari tomonidan katta qiziqish bilan o‘rganilgan va sharhlangan.
Ayniqsa, "Multaqa al-Abhur" asarining sharhi hanafiy huquqshunoslari uchun muhim manba bo‘lib xizmat qilgan.
Usmoniylar davridagi fiqhiy sud amaliyotida uning asarlari huquqiy manba sifatida keng qo‘llangan
Shamsiddin Muhammad ibn Abdulloh at-Tumurtoshiy hanafiy fiqhining rivojiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri bo‘lib, uning ilmiy merosi hozirgacha muhim manba sifatida o‘rganiladi. Uning asarlari huquqiy masalalarni aniq va izchil shaklda bayon etgani bilan ajralib turadi. Tumurtoshiy hanafiy fiqhining rivojlanishida va keng tarqalishida muhim rol o‘ynagan fiqhshunoslardan biridir.
Ismoilov Akramxon
ta'lim muassasasi o'qituvchisi
