IMOM SIBAVAYH — ARAB TILIGA HIZMAT QILGAN BUYUK AJAM OLIM
Arab tili tarixida ajam (g‘ayriarab) olimlarining xizmatlari beqiyosdir. Ular orasida eng mashhurlaridan biri — Imom Sibavayh bo‘lib, u arab nahv (grammatika) ilmining asoschilaridan sanaladi. Asli fors bo‘lgan bu zot arab tilining qoidalarini ilmiy asosda tizimlashtirib, undan ilmiy fan sifatida foydalanishning poydevorini qo‘ygan. Nahv ilmining “Imomi A’zam”i deb tanilgan Sibavayh arab tili ilmining rivojida burilish yasagan.
Hayoti va kelib chiqishi
Imom Sibavayhning to‘liq ismi — Abu Bashar Amr ibn Usmon ibn Qanbar bo‘lib, taxminan hijriy 140-yillarda (milodiy 760-yillarda) Eronning Bayzo (Furs viloyati) shahrida tug‘ilgan. Uning “Sibavayh” laqabi fors tilida “qaymoq hidi” degan ma’noni bildiradi va bu laqab uning bolaligidan boshlab ishlatilgan.
U yoshligida arab tilini o‘rganish uchun Basraga hijrat qiladi. Basra o‘sha paytda islomiy ilmlar, ayniqsa, tilshunoslikning markazi edi. Bu yerda u o‘z davrining yirik olimlari — Xalil ibn Ahmad al-Farohidiy, Yunus ibn Habib kabi nahviylardan saboq oladi.
Imom Sibavayh arab tilining grammatik tuzilishini mukammal ravishda o‘rgangan, o‘zining mashhur “Kitob” (“Kitob an-Nahv”) nomli asarini yaratgan. Bu asar nahv ilmida birinchi va eng keng qamrovli yozma manba sanaladi. Asar 1000 sahifadan ortiq bo‘lib, unda arab tilining fonetikasi, sintaksisi, morfologiyasi, ilohiy mantiqiy asoslari, shoirona tilda ishlatilgan istisnolar va ko‘plab misollar bayon etilgan.
“Kitob” asari Sibavayhning tilga bo‘lgan chuqur yondashuvi, mantiqiy va ilmiy tahlil qilish qobiliyati, tajriba va kuzatuvlariga asoslangan bilimlarini mujassam etgan. Shu boisdan, bu asar asrlar davomida tilshunoslar uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qildi.
Xizmatlari va ta’siri
1. Nahv ilmiga asos solgan: Nahvning ilk sistematik asoslarini yaratgan olim sifatida e’tirof etiladi.
2. Arab tilini ajamlar uchun osonlashtirgan: O‘zi ajam bo‘lishiga qaramay, arab tilini mukammal egallagan va uni tartibli qoidalarga solib, boshqalarga o‘rgatgan.
3. Ilmiy metodologiyani joriy qilgan: Til ilmini mantiqiy va ilmiy yondashuv orqali o‘rganishga asos soldi.
4. Keyingi avlod tilshunoslariga yo‘l ochgan: Ibn Jinniy, Zamaxshariy, Ibn Malik kabi yirik allomalar unga ergashgan.
Sibavayh arab bo‘lmaganiga qaramay, arab olimlari uni yuqori maqomda qadrlagan. Ularning aksariyati “Agar Sibavayh bo‘lmaganida, biz nahvda bu darajaga yetmas edik,” deyishgan. Imom Shofi’iy aytadi: “Tilshunoslikda hamma odamlar Sibavayhga tobe’dir.”
Imom Sibavayh — ajam bo‘lishiga qaramay, arab tiliga xizmat qilgan eng buyuk tilshunoslardan biridir. Uning “Kitob” asari nafaqat nahv ilmining asosiy manbai, balki ilmiy fikrlashning yuksak namunasi hisoblanadi. Bugungi kunda ham uning merosi nafaqat arab olamida, balki dunyo tilshunosligida chuqur hurmat bilan o‘rganiladi. Sibavayhning hayoti va ilmiy faoliyati bizga bir saboqni o‘rgatadi: til, irq, millatning chegarasi yo‘q — bilim va ixtisoslik har qanday xalq farzandini tarix sahifasiga muxrlay oladi.
51-guruh 3-kurs talabasi Abdulvohidov Muhammadyusuf
