Najmiddin Kubroning ilmiy faoliyati

Najmiddin Kubro bir necha islomiy fanlarda chuqur bilimga ega bo‘lgan. Uning asosiy yo‘nalishi tasavvuf bo‘lib, inson qalbining holatlari, nafs tarbiyasi, ruhiy riyozat va Allohga yo‘l topish haqidagi ta’limotlarni rivojlantirgan. Qur’on oyatlarining botiniy va zohiriy ma’nolari haqida fikr yuritgan. U Qur’onni irfoniy ma’noda talqin qilgan. U hadis ilmidan yaxshi xabardor bo‘lib, shariatga muvofiq yashashni targ‘ib qilgan. U nafaqat tasavvufiy, balki aqidaviy masalalarni ham chuqur o‘rgangan. Najmiddin Kubro arab tilida ko‘plab asarlar yozgan. Ularning asosiylari quyidagilar:

a) “Favoyih ul-Jamol va Favotih ul-Jalol”

– Bu uning eng mashhur asarlaridan biri bo‘lib, ruhiy holatlar, zikrning ta’siri, qalb pokligi va sufiy yo‘lning bosqichlari haqida batafsil ma’lumot beradi.

b) “Al-Usul al-ashara”

– Bu risolada u sufiylik yo‘lidagi o‘nta asosiy qoida va tarbiyaviy usullarni bayon qiladi. Ular orasida ixlos, tavakkul, sabr, muhabbat kabi ma’naviy sifatlar alohida ta’kidlangan.

c) “Risolatul xayf ul – xoim allavmatil – loim”

– Bu asar inson nafsi bilan kurash, nafsni tarbiya qilish, va qalbni ma’naviy ravishda yuksaltirish mavzusida yozilgan.

d) “At-Tarjiman” 

– Ruhiy maqomlar va ularga yetishish yo‘llari haqidagi irfoniy risola. Unda “insonning ichidagi olam” mavzusi keng yoritilgan.

Bu asarlar nafaqat Markaziy Osiyoda, balki Eron, Turkiya va Hindistonda ham keng tarqalgan va tasavvuf ahli orasida katta ta’sirga ega bo‘lgan.

Najmiddin Kubro Xorazmda o‘z ilmiy va ma’naviy maktabini tashkil etgan. Uning ko‘pgina shogirdlari keyinchalik mashhur tasavvuf arboblariga aylangan: Sa’duddin Hamaviy, Najmuddin Daylamiy, Alouddin Attor, Sayyid Ali Hamadoniy (keyingi avlod vakillaridan, Kubraviylikni Hindistonga tarqatgan). Bu maktabda ta’lim tartibi juda tarkibiy bo‘lib, nafaqat ruhiy, balki aqliy va shariat ilmlariga ham katta e’tibor qaratilgan. 

Najmiddin Kubroning ta’limotida quyidagi g‘oyalar asosiy o‘rin tutadi: 

Muraqaba: Allohni doimiy huzurda his etish.

Muhasaba: Nafsni muntazam hisob-kitob qilish.

Mushohada: Qalbning Alloh nuri bilan yorug‘lanishi.

Ixlos va muhabbat: Amallarni faqat Alloh roziligi uchun qilish va Unga muhabbat bilan yondashish.

Zikr va tafakkur: Qalbni tirik saqlash uchun doimiy zikr va fikr qilish.

Najmiddin Kubro tasavvufning yuqori darajadagi nazariy va amaliy asoslarini yaratgan mutafakkir sifatida e’tirof etilgan. Uning ta’limotlari keyingi sufiylarga, xususan Kubraviylik tariqatining rivojiga chuqur ta’sir ko‘rsatgan. Kubraviylik tariqati orqali uning fikrlari Turondan Hindistongacha tarqaldi.

Najmiddinov Muhammadxon

ta'lim muassasasi xodimi