“Nasoyim Ul-muhabbat” tazkirasida tasavvufga oid atama va iboralarning qo`llanilishi

Alisher Navoiy faqat buyuk so`z san’atkori, balki o`rta asrlardagi falsafiy, ijtimoiy oqimlar jarayoniga bevosita ta`sir ko`rsatgan yetuk alloma. U falsafa, din, tariqatlar haqida maxsus ilmiy asarlar yozmagan bo`lsada, badiiy va ilmiy, tarixiy asarlari orqali bu masalaga albatta munosabat bildirgan bu ayniqsa, ikki xil yo`sinda namoyon bo‘ladi: 
1. Ochiq mulohaza, talqin yoki yaxlit xulosalar sifatida; 
2. Badiiy asar tabiati bilan bogliq holda, yo`l-yo`lakay munosabat, imo-ishora tarzida. 
Shuningdek, bir qator muhim, ammo nozik masalalar (qazo va qadar, hurufiylik, malomatiya, futuvvat - javonmardlik)ga munosabat pardali imo-ishora hamda muayyan obrazlar zamiriga singdirilgan holda korinadi. 

Navoiyning tasavvuf falsafasining asosiy prinsiplari va yo`llari haqidagi mulohaza va xulosalari qit’a, gazal singari kichik janrlarda ochiq qayd etilgani holda, dostonlar tarkibida muayyan g`oyaviy niyat bilan bog`liq holda, badiiy matn doirasida ko`rinadi. Ammo shuni ham ta’kidlash lozimki, Alisher Navoiyning xususan tasavvuf va tasavvuf allomalariga bagishlab yozgan qator diniy-falsafiy asarlari mavjud. Alisher Navoiy “tasavvuf”ga bag`ishlab muayyan asarlar ham yozgan.

Xususan, “Nasoyim ul-muhabbat” shular jumlasidandir. Shoir o`zining “Nasoyim ul - muhabbat” asarida so`fiylik va tasavvuf haqida juda qimmatli ma’lumotlar bergan. Bevosita mavzumizga dalxdor bo`lganligi sababli “avliyo” va “orif” sozlarining lug`aviy ma’nolariga to`xtalmoqchimiz.

“Avliyo” sozi arab tilidan olingan bo‘lib, “valiya” fe’lidan yasalgandir. 
Bu fe’l: 
1) yaqin bo`lmoq; 
2) qo`shilmoq; 
3) boshqarmoq, voliylik qilmoq; 
4) mudirlik qilmoq, idora qilmoq 
kabi ma’nolarni anglatadi. Avliyo so`zi “valiy” so`zining ko`plik shaklidir. “Valiy” so`zi ham o`z o`rnida: 1) yaqin; 2) tug`ishgan; 3) qarindosh; 4) mulkdor, mulk egasi; 6) vasiy, homiy; 7) valiy, avliyo (Allohning do`sti) degan ma’nolarni beradi. 
“Kahf” surasining 102-oyatida ham “avliyo” so`zi kelgan bo`lib, ushbu oyatning ma’nosi quyidagicha: “Yoki kufr keltirganlar meni qo`yib bandalarimni valiy-iloh qilib olishni gumon qildilarmi?! Albatta, Biz jahannamni kofirlarga manzil etib tayyorlaganmiz”. Bu oyati karimada “avliyo” so`zi “Iloh, Rahnamo” ma’nosida kelgan. Bu ma’no ham avvalgilaridan farqli bo‘lib, endi yolg`iz Allohning Haq Rahnamoligi haqida so`z ketmoqda. Shuningdek, Niso surasining 74-, 89-, 139-, 144-oyati karimalarida ham, “Moida” surasining 50-, 57-, 81-oyatlarida ham “avliyo” so`zi kelgan. Bu oyatlarning ko`pchiligi mo`min-musulmonlarning boshqa musulmonlar turib, kofir kimsalarni do`st tutmasliklari haqida. Musulmonlar bu ishdan qattiq qaytarilganlar. Demak, bu oyatlardagi “avliyo” so‘zining ma’nosi avvalda zikr qilingan ma’nolar kabidir. Ya’ni aksari “insonlararo dostlik”ni ifodalab kelgan. 

Bizga ma’lumki, tasavvufning g`oyasi komil insonni tarbiyalashdir. Bunday kamolotga erishgan shayxlarning o`z darajalari va manoqiblari mavjud. Komil insonni tasavvufiy istilohda “avliyo” deyiladi. Biz avval avliyo tushunchasi va uning Qur’oni Karimda anglatgan ma’nolari bilan tanishib chiqqan edik. Shu ma’nolar orasida “Allohning do`sti” ma’nosi ayni biz o`rganayotgan mavzuni yoritib berishda asos bo`lib xizmat qiladi. 

Valiy tushunchasi Qur’on va hadisga asoslangan bolib, “do`st” (Allohning dosti) ma’nosini bildiradi (“Alloh esa taqvodor zotlarning do`stidir”. 
Ilm – Alloh tomonidan insonga berilgan ulug` ne’matdir. Ilm inson kamoloti uchun zurur bo`lgan sifatlardan biridir. U insonni ziynatlaydi va uni ulug`likka yetkazadi. Insonga berilgan ilmning eng mukammal darajasi Payg`ambarlikdir . Olimlar esa Muhammad(s.a.v.) aytganlaridek “Payg`ambarlarning me’rosxo`rlaridir” .

Rasululloh (s.a.v) tufayli fazilatga erishgan ulug` sahobalar, valiyullohlar safida tariqat pirlari ham turadilar. Tariqat pirlari Payg`ambarimiz (s.a.v.) sunnatlariga amal qilgan olimu ulamolar bolib, ilm vositasida xalqni to`g`ri yo`lga boshlaganlar. 
Tasavvufda komil inson namunasi sifatida Payg`ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning hayot yo`llari va faoliyatlarini asos qilib oladilar. 
Tariqat pirlari – Rasulullohning sunnatlariga mustahkam bog`langan va u zotning axloq-u odoblari bilan ziynatlanganlar. Ular ulug` martabali olim, buyuk tarbiyachi bo`lganlar. Ular ilm – ma’rifat chirog`i bo`lib, odamlarni zulmatdan ziyoga boshlaganlar. Tariqat nihoyada murakkab va yuksak darajadagi barkamollik yo`lidir. Pirsiz murid bu manzilga yeta olmaydi. Ichki olamining razolatdan tozalab, uni gozal xulq bilan bezatishi uchun murid komil pirning rahnamoligiga ehtiyoj sezadi. 

Tariqat pirlari bajaradigan vazifasiga ko`ra tabibga o`xshaydi. Farq shundaki, tabib insonning zohiridagi, ya’ni tanasidagi kasalliklarni davolaydi, pir – murshid esa muridning botinini, nafsoniy xastaliklardan poklaydi. Pir muridning qobiliyati darajasiga qarab muolaja usulini tanlaydi. 

Ko`rinadiki, Alisher Navoiy ijodida tasavvuf bilan adabiyot oliy darajada o`zaro uyg`unlashadi. «Nasoyim ul-muhabbat»ning ahamiyati haqida so`z ketganda, uning tasavvuf tarixi, oqim va silsilalari, namoyandalari,  tasavvufning asosiy tushuncha va istilohlari, falafiy, axloqiy konsepsiyasi namoyon bo`ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI

1. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy. Hadis: 4 kitob. 1-k. Al-Jomi’ as-Sahih (Ishonarli to‘plam). – T.: Qomuslar Bosh tahririyati, 1991. – B. 133
2. Kerimov G.M. Al-Gazali i sufizm. – Baku: Elm, 1969. – S. 32.
3. Бертельс Э.Э. К. вопросу о мировоззрении Наваи // Наваи  и Джами. Избр.труды. том-4. –М.: 1965. С. 447. 
4. Abdurahmon Jomiy. Lavoyih. O‘zR FA SHI, qo‘lyozma № 503.
5. Ramazonov N. “Nasoyim ul-muhabbat” va uning manbalari // O‘zbek tili va adabiyoti, 2001. №1. – B. 14–19.

Отаханов Адҳамжон 

Билим юрти ўқитувчиси