Alixonto‘ra Sog‘uniy xayot yo‘li
XX asrning eng yorqin va murakkab shaxslaridan biri, yirik din, jamoat va siyosiy arbob, olim, adib va tarixchi. Uning hayoti va faoliyati Turkiston xalqlarining ozodlik va ma’rifat uchun kurashining yorqin namunasidir. Alixonto‘ra Shokirxonto‘ra o‘g‘li Sog‘uniy 1885-yil 21-martda hozirgi Qirg‘iziston hududidagi qadimiy Bolasog‘un (hozirgi To‘qmoq) shahrida, o‘zbek oilasida tug‘ilgan. Uning adabiy taxallusi “Sog‘uniy” ham aynan ona shahrining qadimiy nomi bilan bog‘liq. Otasi Shokirxonto‘ra ilmga mehr qo‘ygan inson bo‘lib, o‘g‘lining chuqur diniy va dunyoviy bilim olishiga katta e’tibor qaratgan.
Alixonto‘ra dastlab Madinadagi diniy o‘quv yurtlarida, keyinchalik Buxorodagi mashhur “Mir Arab” madrasasida tahsil olgan. U hadis, tafsir, fiqh, tarix va adabiyot ilmlarini chuqur o‘rganib, yetuk olim darajasiga yetgan. Uning ilmiy salohiyati va ma’rifatparvarlik g‘oyalari chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etgan. Alixonto‘ra Sog‘uniy nafaqat olim, balki faol siyosiy arbob ham bo‘lgan. U chor ma’muriyatining yerli aholini mardikorlikka olish siyosatiga qarshi chiqqan. 1916-yildagi Turkiston qo‘zg‘oloni shafqatsizlarcha bostirilgach, u siyosiy muhojir sifatida Qashqar (Xitoy), so‘ngra Sharqiy Turkistonga (Gʻulja shahri) ketadi. Bu yerda ham omma orasida hurriyat g‘oyalarini targ‘ib qilgani uchun Xitoy ma’murlari tomonidan ta’qibga uchraydi. 1937-yilda hibsga olinib, umrbod qamoq jazosiga hukm etilgan bo‘lsa-da, 1941-yilda adliyaviy taftish natijasida ozod qilinadi.
1944-yil 12-noyabrda Sharqiy Turkiston jumhuriyati e’lon qilinib, Alixonto‘ra Sog‘uniy uning Muvaqqat inqilobiy hukumati raisi etib saylanadi. U milliy qo‘shin tuzish tashabbuskori bo‘lib, unga qo‘mondonlik ham qiladi. Ammo, 1946-yil iyunida sovet ayg‘oqchilari tomonidan maxfiy ravishda Gʻuljadan olib chiqib ketilib, umrining oxirigacha Toshkentda yashashga majburlanadi. Alixonto‘ra Sog‘uniyning ilmiy va adabiy merosi g‘oyatda boy va sermazmundir. U o‘z asarlarida islom dini tarixi, Turkiston tarixi, axloq, ma’rifat va milliy o‘zlikni anglash masalalarini chuqur yoritib bergan.
Uning eng mashhur asarlaridan biri “Tarixi Muhammadiy” kitobidir. Bu asar 1954-1961 yillar oralig‘ida yozilgan bo‘lib, Payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hayotlari va faoliyatlariga bag‘ishlangan. Sovet davrida nashr etilishiga ruxsat berilmagan bu kitob, O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, 1991- yilda nashr etilib, xalqimizning diniy-ma’rifiy saviyasini yuksaltirishda ulkan rol o‘ynadi. “Tarixi Muhammadiy” asari sodda va ravon tilda yozilgan bo‘lib, Payg‘ambarimizning siyratlarini tarixiy manbalar va haqqoniy dalillar asosida bayon etadi.
Shuningdek, uning “Turkiston qayg‘usi” asari ham muhim tarixiy manba hisoblanadi. Unda muallifning yigitlik va kamolot davri xotiralari, o‘z e’tiqodi, dunyoqarashi, Vatan ozodligi uchun qilgan kurashlari, Turkiston tarixi saboqlari va Vatan mustaqilligining muqarrarligi haqidagi chuqur o‘y-fikrlari o‘z ifodasini topgan. Alixonto‘ra Sog‘uniy “Shifo ul-ilal” (“Xastaliklar davosi”) nomli tabobatga oid asar ham yozgan bo‘lib, unda xalq tabobati va sunnat yo‘llari bayon etilgan. Uning she’riy to‘plami “Devoni Sog‘uniy” ham mavjud.
Bundan tashqari, u Ahmad Donishning “Navodir-ul vaqoye”, Darvish Ali Changiyning “Musiqa risolasi”, shuningdek, “Temur tuzuklari” kabi asarlarni o‘zbek tiliga tarjima qilishda ham faol qatnashgan. Xotirasining abadiylashtirilishi
Alixonto‘ra Sog‘uniy 1976-yil 28-fevralda Toshkentda vafot etgan va Shayx Zayniddin bobo qabristoniga dafn etilgan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, uning xotirasini abadiylashtirish maqsadida Toshkent shahrining Yakkasaroy tumanidagi o‘rta maktabga, Chilonzor tumanidagi mahallaga, Shayxontohur tumanidagi ko‘chaga uning nomi berildi.
Xulosa qilib aytganda, Alixonto‘ra Sog‘uniy o‘z hayotini ilm, ma’rifat va Vatan ozodligi yo‘liga bag‘ishlagan buyuk shaxsdir. Uning boy ilmiy va adabiy merosi bugungi kunda ham xalqimizning ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Nasriddinov Rivojiddin
ta'lim muassasasi ma'naviy va ma'rifiy
ishlar bo'yicha direktor o'rinbosari
