Vijdon erkinligi ta’minotida O‘zbekiston tajribasi: Mintaqaviy yondashuvlar bilan taqqos

Vijdon erkinligi har bir insonning asosiy huquqlaridan biri bo‘lib, dunyoning turli davlatlarida bu huquq turlicha darajada qonuniy asosda kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasida 2025-yil 25-fevralda qabul qilingan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risidagi” qonunning yangi tahriri ushbu sohadagi islohotlarning muhim bosqichi bo‘ldi. Mazkur qonun orqali fuqaroning e’tiqod erkinligi, diniy tashkilotlarga birlashish, diniy ta’lim olish va o‘z e’tiqodini erkin ifoda etish huquqlari huquqiy jihatdan yanada mustahkamlandi.

Ushbu qonun qo‘shni davlatlar amaliyoti bilan taqqoslaganda, bir qancha afzalliklarga ega ekani kuzatiladi. Masalan, Turkiyada sekulyar tizim ustuvor bo‘lib, diniy tashkilotlar ustidan davlat nazorati kuchli saqlanadi, imomlar Davlat Ishlari Boshqarmasi (Diyanet) orqali tayinlanadi. Diniy erkinlik bor bo‘lsa-da, ayrim holatlarda siyosiy holatlarga bog‘liq cheklovlar mavjud.

Rossiyada esa diniy tashkilotlar “an’anaviy” va “noan’anaviy” sifatida ajratiladi. Pravoslav cherkovi asosiy din sifatida ko‘riladi va musulmonlar hamda boshqa diniy guruhlarning faoliyati rasmiy ro‘yxatdan o‘tish, nazorat, va tartib-intizomga bo‘ysundiriladi.

Xitoyda esa diniy faoliyat qat’iy nazorat ostida, xususan musulmonlar, xristianlar va boshqa konfessiyalar kuchli senzura va cheklovlarga duch kelishadi. Masjidlar faoliyati, diniy ta’lim va e’tiqod erkinligi amalda jiddiy cheklangan.

Qozog‘iston va Qirg‘izistonda diniy tashkilotlar ro‘yxatdan o‘tish uchun murakkab tartib-taomillar mavjud. Ayrim diniy harakatlar “ekstremistik” sifatida baholanib, faoliyatiga taqiq qo‘yiladi. Biroq umumiy qonunchilikda vijdon erkinligi e’tirof etilgan.

Tojikistonda esa diniy liboslar, masjidga borish yosh chegarasi bilan cheklanadi, diniy ta’lim esa faqat davlat tasdig‘idan o‘tgan muassasalarda ruxsat etiladi. Diniy tashkilotlar faoliyati qat’iy tartibga solingan.

Turkmanistonda esa davlat tomonidan diniy nazorat kuchli bo‘lib, diniy tashkilotlarni ro‘yxatdan o‘tkazish qiyin. Mustaqil diniy faoliyat yuritish juda cheklangan.

Bu fon orqali ko‘rinadiki, O‘zbekistonda 2025-yilgi qonun diniy erkinlikka yondashishda muvozanatni saqlagan, e’tiqod va huquqni uyg‘unlashtirgan hujjat sifatida ajralib turadi. Qur’oni karimda aytiladi: “Agar Alloh xohlasa edi, ularning barchasini yagona ummat qilgan bo‘lur edi. Ammo U istagan kishini hidoyatga soladi” (Sho‘ro surasi, 8-oyat). Ushbu oyatdan anglashiladiki, xilma-xil e’tiqodlar mavjudligi ilohiy irodaning bir qismidir va insonlarga tanlov huquqi berilgan.

O‘zbekistonning bugungi yondashuvi — diniy bag‘rikenglik, inson huquqlari, va ijtimoiy barqarorlik asosidagi o‘ziga xos model bo‘lib, bu tajriba boshqa davlatlar uchun ham o‘rnak bo‘lishi mumkin.

Sayfiddinov Rustam

ta'lim muassasasi 55-guruh talabasi