O‘zligidan yiroqlashish (identitet inqirozi): O‘zbekiston xalqi madaniyati va islomiy nuqtai nazardan

Kirish: Bugungi globallashuv davrida ko‘plab xalqlar o‘z milliy qadriyatlari, an’analari va tarixiy xotirasini yo‘qotish xavfi ostida qolmoqda. Ayniqsa, axborot oqimining cheksizligi, begona madaniyatlarning agressiv kirib kelishi natijasida yosh avlodda identitet inqirozi, ya’ni o‘zligini anglamaslik holatlari kuzatilmoqda.Bu jarayon O‘zbekiston jamiyatiga ham befarq emas. Asrlar davomida shakllangan boy ma’naviy va madaniy meros, milliy o‘ziga xoslik va islomiy qadriyatlar tobora so‘nib borayotgan ayrim guruhlar orasida bu muammo o‘ta dolzarbdir.

Tayanch:O‘zbekiston xalqi madaniyati – buyuk meros, Islom dinida o‘zlikni saqlash va milliy qadriyatlar, O‘zligidan yiroqlashuvning sabablari, Chora-tadbirlar va yechimlar, Ilm bilan tarbiya birlashmasa, inson o‘zligidan ajraladi,O‘z ona tilidan uyalgan talaba.

O‘zlik nima?

O‘zlik — bu insonning o‘z xalqiga, diniga, madaniyatiga, tarixiga, tili va urf-odatlariga bo‘lgan bog‘liqlik hissidir. O‘zlik anglash — bu faqat shaxsiy emas, balki jamiyat taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan ma’naviy kuchdir. O‘zligidan yiroqlashish esa o‘z tarixini, tilini, urf-odatlarini, dinini bilmaslik, unga e’tiborsizlik bilan qarash, begona madaniyatga haddan ortiq taqlid qilishdir.

O‘zbekiston xalqi madaniyati – buyuk meros

O‘zbekiston hududi qadimdan madaniyatlar chorrahasi bo‘lgan. Bu yurtda:

Alisher Navoiy, Ahmad Yassaviy, Buxoriy, Termiziy kabi allomalar yashab ijod qilgan;

Milliy liboslar, urflar, to‘y va marosimlar, oshpazlik san’ati, me’morchilik, maqom, asrlar davomida shakllangan oilaviy qadriyatlar bu xalqning o‘zligini ifodalaydi.

Ammo so‘nggi yillarda ba’zi yoshlarda milliy kiyimlardan uyalish, o‘zbek tiliga ikkinchi darajali til sifatida qarash, xorijiy urf-odatlarni o‘zlashtirish hollari ko‘paymoqda.Bu esa identitet inqirozining belgisidir.

Islom dinida o‘zlikni saqlash va milliy qadriyatlar

Islom dini har bir xalqning o‘z milliy madaniyatini saqlab qolishiga ruxsat beradi, hattoki rag‘batlantiradi — agar bu urf-odatlar shariatga zid bo‘lmasa.

Qur’ondan dalil: “Ey insonlar! Albatta, Biz sizlarni bir erkak va bir ayoldan yaratdik va sizlarni bir-biringizni tanib olishingiz uchun xalqlar va qabilalarga ajratdik. Albatta, Alloh huzurida eng hurmatligingiz – taqvodor bo‘lganingizdir.” (Surah Hujurot, 13-oyat)

Bu oyat insonlarning millat, qabila va madaniy o‘zligiga ega bo‘lishi Allohning hikmati ekanligini bildiradi. Ya’ni, har bir xalq o‘z milliy xususiyatlarini qadrlashi kerak.

Hadis: Payg‘ambarimiz (s.a.v) aytadilar: “Kimki o‘z qavmini tanimasa, u bizdan emas.” (Imom Ahmad rivoyati)

Bu hadisda o‘z millatini, madaniyatini inkor etish islom ruhiyatiga to‘g‘ri kelmasligi ochiq bayon etilgan.

O‘zligidan yiroqlashuvning sabablari

Axborot oqimining nazoratsizligi – Ijtimoiy tarmoqlar orqali begona madaniyatlar va axloqsizlik targ‘ib qilinmoqda.

Oila va ta’limdagi bo‘shliqlar – Milliy qadriyatlar va diniy tarbiya yetishmayapti.

Mahalliy madaniyatga e’tiborsizlik – Madaniyatni faqat rasmiy tadbirlarda eslash, ammo hayotda amal qilmaslik.

Chora-tadbirlar va yechimlar

Oilada ma’naviy tarbiyani kuchaytirish – Farzandlarga o‘z tarixini, milliy qahramonlarni, urf-odatlarni o‘rgatish.

Islomiy bilimlarni oshirish – Qur’on va sunnat asosida o‘zligimizni mustahkamlash.

Milliy liboslar, til, marosimlarga hurmat bilan qarash.

Madaniy merosni yoshlar orasida targ‘ib qilish – Teatr, film, adabiyot, san’at orqali.

Bunundan tashqari dunyoda o`z ilmi va merosi bilan yuqori o`rin egallagan buyuk shahslar ham aynan manashu mavzuda ter to`kkanliklari ma`lumdir.Ularning orasi yurtimizdan ham ulamolar o`z fikrlarini, takliflarini, hatto jonlarini ham bergandur. Quyida bu kishilarning fikrlarini keltiramiz:

Alisher Navoiy: “Millatni millat qiladigan – uning tili, dini va odobidir.” Navoiy nafaqat adabiyotda, balki ma’naviyatda ham o‘zlikni asrash tarafdori bo‘lgan.

Imom al-G‘azzoliy(Islom mutafakkiri): “O‘z nafsini tanimagan kishi Allohni ham to‘liq tanimaydi.” Bu fikr shaxsiy o‘zlik, ma’naviyat va iymon o‘rtasidagi bog‘liqlikni anglatadi.

Abu Nasr Forobiy: “Ilm bilan tarbiya birlashmasa, inson o‘zligidan ajraladi.” Forobiy o‘zlikni saqlash uchun ilm va axloqiy tarbiyaning muhimligini urg‘ulaydi.

“O‘z ona tilidan uyalgan talaba” — hayotiy voqea

Bir yurtimiz talabasining boshidan o‘tgan quyidagi voqea ko‘pchilikni chuqur o‘yga toldiradi.

Yevropaning mashhur universitetlaridan birida tahsil olayotgan o‘zbekistonlik yigit xalqaro talabalar bilan birga turli tanlovlarda qatnashardi.Bir kuni universitetda “Milliy madaniyat haftaligi” e’lon qilindi. Har bir talaba o‘z vatani haqida taqdimot qilishi, milliy kiyimda ishtirok etishi va o‘z tilida she’r o‘qib berishi kerak edi.

Barcha talabalar o‘z bayroqlari, kiyimlari bilan faxrlanib chiqdi.Xitoylik talaba madaniy merosi haqida gapirdi, hind yigit Bollywood raqsi tushdi, nigeriyalik yigit esa davul chalib, o‘z millatini tanishtirdi.

Navbat o‘zbekistonlik yigitga kelganda, u na milliy kiyim kiydi, na ona tilida so‘zladi. U ingliz tilida shunchaki statistik ma’lumotlar o‘qib berdi. Hatto o‘zbek tilida she’r o‘qishdan uyalgandek bo‘ldi.

Tadbir oxirida bir professor uni chetga chaqirib shunday dedi:
“Siz ingliz tilida gapiryapsiz, lekin yuragingiz jim. Siz o‘zligingizdan uyalgan ko‘rinasiz.O‘zligidan uyalgan xalqni dunyo ham hech qachon hurmat qilmaydi.”

Bu so‘zlar yigitga qattiq ta’sir qildi.Uyiga qaytgach, ilk bor ota-onasidan milliy tariximiz haqida so‘radi, Navoiy va Buxoriy asarlarini izlab o‘qidi, milliy qo‘shiqlarni tingladi.Oradan yillar o‘tib u o‘z millati haqida xorijda ma’ruzalar qiladigan tarixchi mutaxassisga aylandi.

Xulosa

O‘zlikni yo‘qotish – bu insoniylikni yo‘qotishdir. O‘zbekiston xalqi o‘z tarixiy, madaniy va diniy merosi bilan dunyoga tanilgan. Bugun yosh avlodni bu merosga bog‘lash, milliy o‘zlikni mustahkamlash har bir ota-ona, ustoz va jamoatchilikning burchidir. Islom dini bu yo‘lda kuchli ma’naviy tayanchdir. O‘zligini anglagan inson – iymonli, mas’uliyatli va baxtli jamiyat asoschisi bo‘la oladi. Bugungi globallashuv, axborot oqimi va madaniy bosimlar davrida o‘zligini saqlab qolish har bir millat uchun hayotiy zaruratga aylangan. O‘zbekiston xalqi asrlar davomida shakllangan boy madaniyati, milliy urf-odatlari va islomiy qadriyatlari bilan dunyoda o‘z o‘rniga ega. Ammo bu merosni asrash va keyingi avlodlarga yetkazish uchun har bir fuqaro — ayniqsa, yoshlar — o‘z tarixini, tilini, dinini, madaniyatini sevishi va faxrlanishi lozim.

Islom dini ham o‘zlikni anglash, milliy qadriyatlarni qadrlash va ma’naviy boylikni saqlab qolishni targ‘ib etadi. Payg‘ambarimiz (s.a.v) va ulamolar bu borada ko‘plab saboqlar bergan. Aynan o‘zligidan yiroqlashish — insonni ma’nan zaiflashtiradi, uni boshqalarga ergashishga majbur qiladi.

Shunday ekan, yosh avlod begona madaniyatga ko‘r-ko‘rona taqlid qilishdan ko‘ra, o‘zining kimligini anglab, madaniy va dini ildizlariga tayansa, jamiyatimiz ham mustahkam, millatimiz ham obro‘li, kelajagimiz ham porloq bo‘ladi.

O‘zini tanigan inson – boshqalarni ham hurmat qiladi. O‘zligini anglagan millat – dunyoga o‘zini tanita oladi.

Foydalanilgan manbalar:

Qur’oni Karim – “Al-Hujurot” surasi, 13-oyat.
(Manba: Qur’on tarjimalari, O‘zbekiston Musulmonlari Idorasi nashri)

Imom Ahmad ibn Hanbal – Musnad kitobi.
(Hadis: “Kim o‘z qavmini tanimasa, u bizdan emas.”)

Alisher Navoiy – “Mahbub ul-Qulub”, “Xamsa”.
(Navoiy asarlarida o‘zlik, til va axloq haqida ko‘plab iqtiboslar mavjud)

Mahmud Qoshg‘ariy – “Devonu lug‘otit turk” asari.
(Til va milliylik haqidagi fikrlar)

Abu Nasr Forobiy – “Fozil odamlar shahri”.
(Ilm, tarbiya va ma’naviyatga oid fikrlar)

Imom al-G‘azzoliy – “Ihyo ulumiddin”.
(Nafsni anglash, o‘zlik va ma’naviyat bog‘liqligi)

Mustafa Kamol Atatürk, Martin Lyuter King Jr., Konfutsiy – tarixiy shaxslarning mashhur iqtiboslari.
(Manbalar: ochiq internet ma’lumotlari, tarjima qilingan iqtibos to‘plamlari)

O‘zbekiston tarixi va madaniy merosi – O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va Maktab ta’limi vazirligi, Tarix darsliklari (9–11-sinflar).

O‘zbekiston Musulmonlari Idorasi rasmiy sayti – www.muslim.uz
(Hadislar va diniy qarashlar uchun asosiy manba)

Yoshlar ishlari agentligi, “Ma’naviyat va ma’rifat” markazi ma’lumotlari – o‘zlik, identitet va zamonaviy muammolar haqida tahliliy materiallar

Muhammadyusuf Abobakirov

Hidoya o`rta maxsus islom 
ta`lim muassasi 2-kurs talabasi