ИМОМ ТАҲОВИЙНИНГ ИЛМИЙ ФАОЛИЯТИ

Ислом илмий анъаналари тарихида катта из қолдирган уламолардан бири - Абу Жаъфар Аҳмад ибн Муҳаммад ат-Таҳовий (239–321 ҳ/853–933 м) раҳимаҳуллоҳдир. У киши ақида, фиқҳ, ҳадис ва тарих соҳаларида етук олим бўлиб, айниқса, аҳли сунна вал жамоа ақидасини мустаҳкам баён этган “Ақида таҳовия” асари билан машҳурдир.

Имом Таҳовий Мисрнинг Таҳо қишлоғида туғилган ва шу жой номидан нисбат олган. У даврда Миср илм марказларидан бири бўлиб, бу муҳитда Таҳовий кўплаб буюк уламолардан илм олган.

Имом Таҳовий аввал бошда амакиси — буюк муҳаддис ва фақиҳ Имом Абу Иброҳим Исҳоқ ибн Роҳавейҳдан таълим олган. Кейинчалик у киши Ҳанафий мазҳабини танлади ва бу соҳада етук олимлардан — Абу Жаъфар ат-Таҳовий ал-Ҳанафий номи билан танилди.

Унинг энг машҳур устозларидан бири:

Абу Жаъфар ибн Абдуллоҳ ибн Абдурраҳмон ат-Тоҳирий, Абу Ҳанифа шогирди Имом Муҳаммад аш-Шайбонийнинг талабалари, Абу Хафс Кабир, Юсуф ибн Яҳё ал-Бувайтий (аш-Шофеъийнинг сўнгги талабаларидан) бўлганлар.

Бу таълим муҳити Таҳовийни нафақат фиқҳда, балки ҳадис ва ривоят илмларида ҳам мукаммал даражага етказди.

Имом Таҳовий кўплаб соҳаларда қалам текизган, аммо унинг илмий фаолиятини икки йўналишда кўриш мумкин:

а) фиқҳ ва ҳадис илмидаги хизматлари;
б) ақида илмидаги буюк асари — «Ақида таҳовия».

Фиқҳ ва ҳадисдаги асарлари:

«Шарҳу маъонӣ ал-асор» — ҳадислардаги фиқҳий маъноларни изоҳлайди. Бу китоб Ҳанафий мазҳаби далилларини ҳадис асосида мустаҳкамлаган муҳим манба ҳисобланади.

«Мушкил ал-асор» — зоҳирда бир-бирига зид кўринган ҳадислар маъносини мувофиқлаштиришга бағишланган.

Таҳовий бу асарларда ҳадисни ривоят қилиш билан бирга унинг маъно ва ҳукмини таҳлил қилишда катта маҳорат кўрсатган.

Ақида соҳасидаги асарлари: «Баяну ақидати аҳлис сунна вал жамоа», машҳур номи билан — «Ақида таҳовия».

Бу китобда у аҳли сунна вал жамоа эътиқодини жуда ихчам ва аниқ баён қилган. Китобнинг биринчи сатрларида шундай дейилади:

قال الإمام أبو جعفر الطحاوي رحمه الله: نقول في توحيد الله معتقدين بتوفيق الله: إن الله واحد لا شريك له، ولا شيء مثله، ولا شيء يعجزه، ولا إله غيره

“Биз Аллоҳнинг тавҳиди ҳақида, Аллоҳнинг тавфиқи билан, шундай эътиқод қиламиз: Аллоҳ бирдир, Унинг шериги йўқ, Унга ҳеч нарса ўхшамайди, Унга ҳеч нарса қудратсиз эмас, ва Ундан бошқа илоҳ йўқдир”

Бу иборалар орқали Имом Таҳовий камтар, лекин ақийдада собит ва асосли баён услубини намоён этган.

Имом Таҳовий илмда далилга суянган, ихтилофларда эҳтиётли ва адолатли йўл тутган. У киши Ҳанафий мазҳабини ривоят ва мантиқ асосида ҳимоя қилган, лекин ҳар доим ҳақни устун қўйган.

Унинг манҳажи қуйидаги жиҳатларда намоён бўлади: 

Қуръон ва суннатга таянган илмий таҳлил — у ҳадисларни мазҳаб фикрга мослаштириш эмас, балки асосни далилдан излаган.

Мўътадиллик — калом масалаларида ғулув ёки таътил йўлидан узоқ бўлган.

Аҳли сунна иттифоқини ҳимоя қилиш — Таҳовийнинг асарлари мотуридий ва ашъарий уламолар учун умумий эътиқод манбасига айланган.

Хулоса: Имом Таҳовийнинг илмий фаолияти ислом таълимоти тарихида муҳим ўрин тутади. У киши фиқҳда — Ҳанафий мазҳабининг илмий асосларини мустаҳкамлаган, ҳадисда — зоҳирда зид кўринган ривоятларни мувофиқлаштирган, ақидада эса — аҳли сунна вал жамоа эътиқодини ягона матн орқали баён қилган.

Имом Таҳовийнинг асарлари орқали кейинги асрлардаги уламолар —Байҳақий, Насафий, ва бошқалар ундан фойдаланганлар. Унинг илмий мероси аҳли сунна бирлигини мустаҳкамловчи муҳим асос бўлиб қилган.

Хошимов Нуриддин

таълим муассасаси ўқитувчиси