Илмнинг қисмлари

Мантиқ фанида илм воситасиз ёки восита билан ҳосил бўлишига қараб икки хил бўлади:

1.  Ҳузурий илм ( العلم الحضوري [ал-илмул ҳудурий]);
2. Ҳусулий илм (العلم الحصولي [ал-илмул ҳусулий]).

Ҳузурий илм

العلم الحضوري: وهو حضور نفس المعلوم لدى العالم) المعلوم إن كان بلا واسطة(.

Ҳузурий илм – билувчида билинадиган нарсанинг айни ўзи ҳозир бўлиши (воситасиз ҳозир бўлиши). 

Изоҳ: Бу илм бирор восита орқали касб қилишдан пайдо бўлмайди. Билинадиган, идрок қилинадиган нарсаларнинг айни ўзи зоти ила юзага келади. Бу илмга Аллоҳ таолонинг Ўз зоти ва сифатлари ҳамда махлуқотлари борасидаги илмлари киради. Чунки У Зотда бу илмлар ҳеч бир воситасиз доимо ҳозирдир.

Яна бу илмга инсон ўзининг ички ҳолатлари борасидаги илмлари киради. Оғриқ, оч қолиш, чанқаш, қўрқув, маҳзун ёки ҳурсанд бўлиш каби инсоннинг ўзида рўй берадиган ҳолатлари борасидаги илми автоматик ҳеч қандай воситасиз (касб қилишсиз) намоён бўлади. Шу нарсаларнинг айни ўзи инсонда содир бўлади. Инсон ўзининг чанқагани борасидаги илмни восита орқали билмайди. Балки унда чанқашлик вужудга келади, сўнгра унда чанқаганлик илми ҳосил бўлади. 

Ҳузурий илм икки қисмга бўлинади:

1. Қадим (Аллоҳ таолонинг Ўз зоти ва сифатлари ҳамда махлуқотлари борасидаги илмлари);
2. Ҳодис (Инсон ўзининг ички ҳолатлари борасидаги илмлари: оғриқ, оч қолиш, чанқаш, қўрқув, маҳзун ёки ҳурсанд бўлиш кабилар)

مميزاته:   

• العلم به بلا واسطة خارجية أي مباشر؛
• تترتب عليه الآثار؛
• حضور نفس المعلوم.

Ҳузурий илм белгилари:

• Бу илм ҳеч бир ташқи воситасиз тўғридан-тўғри ҳосил бўлиши;
• Инсонда унинг белгилари намоён бўлиши;
• Билинадиган нарса(маълум)нинг айни ўзи (инсон)да ҳозир бўлиши.

Ҳусулий илм

العلم الحصولي : وهو حصول صورة المعلوم لدى الذهن) المعلوم إن كان بواسطة).

Ҳусулий илм – Зеҳнда билинадиган нарсанинг сурати ҳосил бўлиши (восита орқали ҳосил бўлиши).

Изоҳ: Бу илм бирор восита орқали касб касб қилишдан пайдо бўлади. Билинадиган, идрок қилинадиган нарсаларнинг айни ўзи эмас, сурати юзага келади. Инсон касаллаги кетгандан сўнг касал бўлганлиги борасидаги илми унда ҳусулий илм бўлиб қолади. Чунки айни шу касаллик ҳозир унда мавжуд эмас, фақатгина у касалликнинг сурати қолди. 

Табиб бирор беморнинг касаллиги борасидаги илми ҳам ҳусулий илм бўлади. Чунки бемордаги касаллик табибда мавжуд эмас. Табиб баъзи текширишларни ўтказгандан сўнг унинг зеҳнида беморнинг касаллиги суратлари намоён бўлади. Табибда пайдо бўлган ана шу сурат унинг бемори борасидаги илми бўлади. Ана шу илм воситалар (кўриши, эшитиш, ақл юритиш) орқали касб қилишдан пайдо бўлди. 

Инсон ички ҳолатларидан ташқари нарсаларни воситалар орқали касб қилиш билан идрок этади. Инсон ўзининг юзи, кўзи, бурни, сочи, бўйи, ҳиди каби ташқи аъзолари ҳақидаги илмлари ҳамда осмон, Ер, Қуёш, уй, тоғ, боғ, олов, ҳайвон ва уларнинг турлари, ўсимликлар ва бошқа нарсалар борасидаги илмлари ҳам касб қилиш орқали вужудга келади. Бу илмларни ҳусулий илм дейилади. 

مميزاته:

• العلم به يكون بواسطة خارجية أي غير مباشر؛
• لا تترتب عليه الآثار؛
• حصول العلم به فقط (صورة).

Ҳусулий илм белгилари:

• Бу илм ташқи восита билан ҳосил бўлиши;
• Инсонда унинг белгилари намоён бўлмаслиги;
• Билинадиган нарсанинг айни ўзи эмас сурати зеҳнда ҳосил бўлиши.

Хулоса: Ҳузурий илм – билинадиган нарсанинг айни ўзи инсонда ҳозир бўлашидир. Шунинг учун бу илм турида хато юзага келмайди. Зеҳн эса ҳеч қачон бу илмнинг ўрни бўлмайди. Ҳусулий илм эса билинадиган нарсанинг айни ўзи эмас сурати зеҳнда ҳозир бўлишидир. Зеҳн бу илмнинг ўрни бўлади.Шунинг учун бу илмни юзага келишида хато бўлиши мумкин. Воқеликдаги нарсанинг сурати зеҳндаги суратидан фарқ қилса хатолик юзага келган бўлади.  Бу эса ана шу нарса борасидаги илмни хатолигини кўрсатади. Натижада,  буни илм эмас балки жаҳолат (илмсизлик) дейилади.  Мантиқ илми зеҳнни ана шундай хатоликлардан сақлайдиган қоидалардан иборат воситадир. Мантиқ илми ҳусулий илм ҳақида баҳс юритади. 

Киши дунё ва охирати учун қўлга киритадиган нарсаларнинг энг яхшиси бу илмдир. Илм билан инсон юксак даражаларга ва олий сифатларга эришади. Идрок қилинадиган  нарсалар (маълумотлар) жуда кўплиги туфайли улар борасидаги илмларнинг ҳам чегараси бўлмайди. Лекин инсон ақли зийнатланадиган, амали тўғри бўладиган, дунё ва охиратда зафар қучадиган илм икки хил бўлади: 

1. Нақлий илм. Бу илм Аллоҳ таолодан фаришта Жаброилга, фариштадан пайғамбарларга, пайғамбарлардан инсонларга кўчадиган илм. Бу илмнинг ҳосил бўлишида ақлнинг ўрни йўқ. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи ва салламга берилган шаръий илмлар нақлий илмга киради. Бу илмдан тафсир, ҳадис, фиқҳ, ақоид сингари кўпгина шаръий илмлар келиб чиққан. Ушбу илм билан инсон нафақат охирати, қолаверса, дунёсини ҳам обод қилади.
2. Ақлий илм. Бу илм замон урфи ва тараққиётидан келиб чиқиб инсон ақли кашф этган илмлардир. Бу илмнинг сабаби башарият ақли ҳисобланади. Бу илмларнинг бир неча кўплаб турлари мавжуд. Тиббиёт, математика, физика, геграфия, биология, ботаника, информатика каби илмлар ҳам шулар жумласидан. Ушбу илм билан инсон дунёсини обод қилади. Дунё тарққиёти ва равнақи ушбу илмларга бевосита боғлиқ. 

Саминов Аъзамжон

таълим муассасаси ўқитувчиси