O‘ZBEKISTON KONSTITUTSIYASI VA ISLOM DINI O‘RTASIDAGI BOG‘LIQLIK
O‘zbekistonning davlat tuzumi dunyoviy prinsiplarga asoslanishi bilan birga, xalqning ko‘p asrlik ma’naviy merosi, jumladan islom dini qadriyatlari bilan ham uzviy bog‘liqdir. Konstitutsiyada bevosita diniy tamoyillar bayon qilinmagan bo‘lsa-da, unda mustahkamlangan asosiy prinsiplar islom axloqiy qarashlari bilan uyg‘unlashgan. Ushbu maqolada O‘zbekiston Konstitutsiyasidagi asosiy tamoyillar bilan islomiy-huquqiy qadriyatlar o‘rtasidagi bоg‘liqlik ilmiy tahlil qilinadi.
O‘zbekistonning dunyoviy davlat sifatida tan olinishi va islomning jamiyatdagi o‘rni
2023-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1-moddasida O‘zbekiston suveren demokratik respublika ekani belgilangan, 7-moddada esa dunyoviylik prinsipi mustahkamlangan. Dunyoviylik diniyqadriyatlarni inkor etish emas, aksincha din va davlat o‘rtasidagi ajralishni anglatadi.
Islom fiqhida esa davlat tuzumining shakliga qat’iy talab belgilanmaydi; asosiy talab – adolat, zulmdan tiyilish va jamiyat farovonligidir. Dunyoviy davlatning din erkinligiga kafolat berishi Qur’ondagi: “Dinda zo‘rlash yo‘qdir” (Baqara, 256)
tamoyili bilan ideaviy jihatdan mos keladi. Shuningdek, xalifa Umar ibn Xattob davrida zimmiylar (musulmon bo‘lmaganlar)ning huquqlarini himoya qilish amaliyoti ham zamonaviy diniy bag‘rikenglik prinsiplariga yaqin.
Shaxs erkinliklari va ularning islomiy asoslari
Konstitutsiyaning 24–33-moddalarida shaxsning asosiy huquq va erkinliklari keng belgilangan. Bu tamoyillar islom axloqiy-merosidagi insonga bo‘lgan hurmat bilan uyg‘unlashadi.
Inson qadr-qimmatining oliyligi
Konstitutsiya 27-moddaga ko‘ra, inson sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir. Islomda esa:
Qur’onda: “Biz Odam bolalarini aziz qildik” (Isro, 70)
Hadisda: “Mo‘minning hurmati Ka'badan ulug‘roqdir” (Ibn Moja rivoyati)
Bu ikki tizimning umumiy qadriyati – insonning sharafi oliy turishi.
Adolat tamoyili
Konstitutsiyaning 44–48-moddalarida sud-huquq himoyasi, adolatli sud jarayoni belgilangan. Islom huquq tizimi – shariatning asosiy tayanchi ham adl (adolat)dir.
Qur’onda:
“Adolatli bo‘linglar, bu taqvoga yaqinroqdir” (Moida, 8)
Din erkinligi va konfessiyalar o‘rtasidagi tenglik
Konstitutsiya 31-moddasida diniy e’tiqod erkinligi kafolatlanishi, hamda din davlatdan ajratilganligi bayon etiladi. Bu dunyoviylik sharoiti har bir shaxsning vijdon erkinligini ta’minlaydi.
Islomda ham e’tiqod erkinligiga hurmat bor:
Qur’onda: “Haqq (yo‘l) xatodan ajralib turadi” (Baqara, 256)
Payg‘ambar ﷺning Madina konstitutsiyasida yahudiy, nasroniy va mushriklar teng huquqli jamoa sifatida e’tirof etilgan.
Shu bois O‘zbekiston Konstitutsiyasining din erkinligi haqidagi normalari islomning qadimiy bag‘rikenglik an'anasi bilan mos tushadi.
Oila, ma’naviyat va yoshlar tarbiyasi bo‘yicha o‘xshashliklar
Oila institutining muqaddasligi
Konstitutsiya 63-moddasida oilaning davlat himoyasida ekani ta’kidlanadi. Islomda esa oila “ummatning yarmi” deb hisoblanadi; Qur’onda:
“Ular bilan osoyishtalik topsinlar deb sizlar uchun juftlar yaratdi” (Rum, 21)
Har ikkala tizim ham oilani jamiyatning asosiy tayanchi sifatida ko‘radi.
Ma’naviyat va tarbiya
Konstitutsiya 49-moddada yoshlar tarbiyasida sog‘lom, ma’rifatli avlodni yetishtirish tamoyillari belgilangan.
Islomda ilm va tarbiya eng ulug‘ vazifa bo‘lib:
Hadis: “Ilm talab qilish har bir musulmonga farzdir” (Ibn Moja)
Qur’onning ilk oyati “Iqra” — “O‘qi!”
Demak, konstitutsiyaviy talablar bilan islom ta’limotida ilm-ma’rifat uyg‘unligining ildizlari chuqur.
Ijtimoiy adolat, kambag‘allikka qarshi kurash va saxovat prinsiplari
Konstitutsiya jamiyatda ijtimoiy adolatni qaror toptirish, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini qo‘llab-quvvatlash (47–54-moddalar)ni davlat vazifasi sifatida belgilaydi.
Islomda: zakot, sadaqa, vaqf,
kabi tizimlar orqali iqtisodiy tenglikni yumshatish, kambag‘allarga yordam berish buyuriladi.
Bu ikki tizimning umumiy nuqtasi – jamiyatda adolatli taqsimot va yordam mexanizmlarini shakllantirish.
Xulosa
O‘zbekiston Konstitutsiyasi dunyoviy-huquqiy tamoyillar asosida tuzilgan bo‘lishiga qaramay, undagi asosiy prinsiplar — inson sha'nini ulug‘lash, adolat, oila qadri, ilmga rag‘bat, bag‘rikenglik — islom dinining fundamental qadriyatlari bilan uyg‘unlashadi. Bu uyg‘unlik O‘zbekistonning davlat siyosati va jamiyat ma’naviy hayotida diniy va huquqiyqadriyatlarning bir-birini boyitishiga xizmat qiladi.
Foydalanilgan manbalar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (2023-yil tahriri).
2. Qur’oni karim, tafsirlar: At-Tabariy, Ibn KAsir.
3. Muhammad al-Buxoriy, Sahih al-Buxoriy.
4. Ibn Moja, Sunan Ibn Moja.
5. R. Alouddinov, Islom huquqi asoslari.
6. Fazlur Rahman, Islam and Modernity.
7. Madina Konstitutsiyasi — manbalari: Ibn Hishom, As-Siyra an-Nabawiyya.
Abobakirov Muhammadyusuf
Ta'lim muassasasi 3-kura talabasi
