Hazil va kulgi odoblari
Inson tabiati kulgi va hazilga moyil. Biroq, har bir narsaning me’yori bo‘lganidek, hazil-mutoyibaning ham o‘z odoblari, chegaralari va xatarlari mavjud. Ushbu maqolada mumtoz manbalarimizga asoslangan holda hazilning inson sha’niga ta’siri, uning joiz va nojoiz o‘rinlarini ko‘rib chiqamiz.
1. Hazilning xatarlari: Obro‘ va Haybat zavoli
Donishmandlar aytadilar: "Hazil – haybatni yeydi, xuddi olov o‘tinni yegani kabi."
Hazilda haddan oshishning eng katta zarari shundaki, u insonning viqorini ketkazadi va pastkash, aqlsiz kishilarning unga nisbatan jur’atli bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi.
- Ijtimoiy oqibat: Hazil ko‘pincha "huquqlardan uzoqlashish" va "aloqalarni uzish"ga olib keladi. Hazilkash kuldiraman deb, birovga ozor berib qo‘yishi, natijada qalbda gina va adovat paydo bo‘lishi mumkin.
- Hikmat: Umar ibn Abdulaziz (r.a.) aytganlaridek: "Hazildan saqlaninglar, chunki u adovat meros qoldiruvchi ahmoqlikdir".
2. Hazil qachon joiz bo‘ladi?
Aqlli inson hazil qilsa, faqat ikki maqsadni ko‘zlaydi. Uchinchi holat bo‘lishi kerak emas:
- Suhbatdoshni inaslantirish: O‘zaro munosabatlarni iliqlashtirish va do‘stona muhit yaratish uchun chiroyli so‘zlar bilan hazillashish.
- G‘amni aritish: Zerikish, charchoq yoki g‘am-tashvishni ketkazish uchun yengil hazil qilish.
Oltin qoida: Hazil taomdagi tuz kabi bo‘lishi kerak. Agar tuz me’yorida bo‘lsa, taom mazali bo‘ladi, agar oshib ketsa, taom buziladi.
3. Payg‘ambarimiz (s.a.v) maktablari: Faqat haqiqatni so‘zlash
Rasululloh sollallohu alayhi vasallam ham hazillashardilar, lekin u zotning hazillarida yolg‘on aralashmasdi. U zot: "Men hazillashaman, lekin faqat haqni aytaman", deganlar.
Ibratli misollar:
- Bir kampir jannatga kirishni so‘rab duo qilishlarini so‘raganda, Rasululloh (s.a.v): "Kampirlar jannatga kirmaydi", deb hazil qildilar. Kampir yig‘lab yuborgach, tabassum bilan tushuntirdilarki, jannatda hamma yosh va navqiron holda bo‘ladi.
- Yana bir ayolga erining ko‘zida "oqlik" borligini aytdilar. Ayol qo‘rqib eriga qaraganida, eri: "Hamma ko‘zning oqi qorasidan ko‘proq bo‘ladi-ku", deb tushuntirdi.
Bu hazillar qalbga quvonch ulashish uchun qilingan bo‘lib, hech kimning sha’nini yerga urmagan.
4. Me’yordan chiqish va "Qora hazil"
Dushman bilan hazillashish yoki birovni kamsitish evaziga kulish qattiq qoralanadi. Ba’zi hikmatlarda aytilishicha, "Hazilning yaxshisiga yetishilmaydi, yomoni esa tilga olib bo‘lmaydi".
Shuningdek, haddan tashqari ko‘p kulish va har narsani masxaraga aylantirish (masalan, sahobalardan Abu Hurayra (r.a.) yoki Suhayb (r.a.) misolida keltirilgan ba’zi rivoyatlardagi kabi chegaradan chiqish) qalbni o‘ldiradi va yuzning nurini ketkazadi.
5. Kulgi o‘rniga Tabassum
Islom odobida "qahqaha" otib kulishdan ko‘ra, "tabassum" qilish afzal ko‘riladi.
- Rasululloh (s.a.v): "Ko‘p kulishdan saqlan, chunki u qalbni o‘ldiradi", deganlar.
- Umar ibn Xattob (r.a.): "Tabassum — bu eng yaxshi hazildir", deb ta’kidlaganlar.
Xulosa
Hazil – insonlar o‘rtasidagi muzni eritish va charchoqni chiqarish vositasidir. Lekin u qurolga o‘xshaydi: noto‘g‘ri ishlatilsa, do‘stlikni o‘ldiradi va haybatni sindiradi. Mo‘min kishi hazilda ham rostgo‘y bo‘lishi, birovni kamsitmasligi va viqorini saqlagan holda tabassum bilan kifoyalanishi maqsadga muvofiqdir.
Ziyayev Abdulqahhor
ta'lim muassasasi o'qituvchisi
